اقتصادآنلاین؛ لجستیک دریایی به‌عنوان یکی از ارکان کلیدی زنجیره تأمین جهانی، نقشی بی‌بدیل در اقتصاد خاورمیانه ایفا می‌کند. با توجه به موقعیت جغرافیایی استراتژیک این منطقه در تقاطع راه‌های تجاری بین اروپا، آسیا و آفریقا، تحولات اخیر در فناوری‌های نوین به ویژه اینترنت اشیاء (IoT)، هوش مصنوعی (AI) و بلاک‌چین، تأثیر عمیقی بر ساختار اقتصادی و تجاری لجستیک دریایی داشته‌اند. در این گزارش به بررسی آثار اقتصادی این فناوری‌ها، چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌رو در لجستیک دریایی خاورمیانه و جایگاه بنادر ایران در این تحولات می‌پردازیم.

وضعیت کنونی لجستیک دریایی در خاورمیانه

۱. تحلیل بازار و رشد اقتصادی

در سال ۲۰۲۲، خاورمیانه حدود ۲۰ درصد از تجارت جهانی را به خود اختصاص داد. بنادر کلیدی همچون بندر دوبی، بندر جده و بندر حمد، به‌عنوان هاب‌های اصلی لجستیک دریایی در منطقه شناخته می‌شوند. برآوردها نشان می‌دهند که حجم بار جابه‌جا شده در این بنادر در سال گذشته به بیش از ۱۰۰ میلیون کانتینر رسیده است. این رشد چشمگیر، نشان‌دهنده اهمیت روزافزون لجستیک دریایی در اقتصاد خاورمیانه است.
اقتصادهای منطقه به شدت به درآمدهای ناشی از حمل و نقل دریایی وابسته‌اند. به‌طور مثال، امارات متحده عربی با درآمد سالانه حدود ۲۹ میلیارد دلار از فعالیت‌های بندری، یکی از کشورهای پیشرو در این حوزه به شمار می‌رود. این درآمدها به عنوان یکی از منابع کلیدی مالی برای توسعه زیرساخت‌ها و خدمات عمومی به کار می‌روند.  هرچند که صادرات دریایی محموله‌های نفت و گازهمچنان یکی از اصلی ترین ماموریت‌های بنادر کشورهای نفت‌ خیز خاورمیانه است. 

۲. چالش‌های ساختاری

اگرچه بازار لجستیک دریایی در خاورمیانه رو به رشد است، اما این صنعت با چالش‌های متعددی مواجه است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به زیرساخت‌های ناکافی، مشکلات امنیتی و عدم هماهنگی بین کشورهای مختلف اشاره کرد. این مسائل نه تنها بر کارایی تأثیر می‌گذارند، بلکه می‌توانند هزینه‌های اضافی را به زنجیره تأمین تحمیل کنند. همچنین ریسک های سیاسی و تغییرات سریع و گسترده در حوزه روابط دیپلماتیک میان کشورهای خاورمیانه نیز از دیگر چالش های ساختاری است.

جایگاه بنادر ایران در نسل جدید بنادر

۱. تحلیل وضعیت بنادر ایران

ایران با برخورداری از بنادر مهمی مانند بندر امام خمینی، بندر عباس(بندر شهید رجایی) و بندر چابهار(بندر شهید بهشتی)، ظرفیت‌های قابل توجهی برای توسعه لجستیک دریایی دارد. بندر چابهار، به‌عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران، می‌تواند به‌عنوان دروازه‌ای برای دسترسی به بازارهای آسیای میانه و افغانستان عمل کند. این بندر با سرمایه‌گذاری‌های جدید و استفاده از فناوری‌های نوین، می‌تواند جایگاه خود را در زنجیره تأمین جهانی بهبود بخشد. اما تحقق این موضوع در گرو اتصال این بندر به مسیرهای ریلی و تبدیل این بندر به یک کریدور بین‌المللی است.
طبق آمار، بندر عباس(شهید رجایی) در سال ۲۰۲۲ توانسته است حدود ۷۰ میلیون تن کالا را جابه‌جا کند. این حجم بالای جابه‌جایی نشان‌دهنده پتانسیل بالای بنادر ایران در جذب بارهای بین‌المللی است و این درحالی است که در حال حاضر تنها ۴۰ درصد ظرفیت بنادر ایران در حال استفاده است. با این حال، بهبود زیرساخت‌ها و به‌کارگیری فناوری‌های نوین، ضرورت جدی برای افزایش کارایی و کاهش هزینه‌ها در این بنادر است.

۲. فناوری‌های نوین و تحول بنادر ایران

با ورود فناوری‌های نوین به صنعت لجستیک دریایی، بنادر ایران نیز باید به سمت نوآوری و تحول حرکت کنند. استفاده از اینترنت اشیاء برای ردیابی و مدیریت کانتینرها، هوش مصنوعی برای پیش‌بینی تقاضا و بلاک‌چین برای افزایش شفافیت در معاملات، می‌تواند به بهبود عملکرد بنادر ایران کمک کند.
به‌عنوان مثال، با استفاده از IoT، بنادر می‌توانند از داده‌های لحظه‌ای برای بهینه‌سازی عملیات تخلیه و بارگیری استفاده کنند. این موضوع می‌تواند به کاهش زمان توقف کشتی‌ها و در نتیجه افزایش درآمد بنادر منجر شود. همچنین لازم است تا با حضور صنایع در نزدیکی بنادر و هماهنگی هر چه بیشتر صنعت، بندر و خدمات مرتبط، اکوسیستم اقتصاد دریامحور را در سواحل ایران ایجاد و تقویت نمود.

۳. چالش‌ها و فرصت‌ها برای بنادر ایران

با وجود پتانسیل‌های بالای بنادر ایران، چالش‌های متعددی نیز وجود دارد. از جمله این چالش‌ها می‌توان به کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، محدودیت‌های مالی و عدم دسترسی به فناوری‌های پیشرفته اشاره کرد. برای غلبه بر این چالش‌ها، همکاری‌های بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی ضروری است که مقدمه آن نیز رفع یا کاهش تحریم‌های بین‌المللی و یا حضور سرمایه‌گذاران خطر پذیری است که تحریم‌ها و هزینه‌های جانبی آن موجب انصراف ایشان از سرمایه‌گذاری در بنادر ایران نشود.

از سوی دیگر، فرصت‌های زیادی برای بهبود وضعیت بنادر ایران وجود دارد. با توجه به موقعیت استراتژیک کشور و نیاز به توسعه زیرساخت‌های لجستیکی، می‌توان از تجارب کشورهای پیشرفته در زمینه فناوری‌های نوین استفاده کرد. همکاری با شرکت‌های بین‌المللی می‌تواند به انتقال دانش و فناوری‌های جدید کمک کند و بهبود چشمگیری در عملکرد بنادر ایران ایجاد کند.

فناوری‌های نوین در لجستیک دریایی

۱. اینترنت اشیاء (IoT)

اینترنت اشیاء به‌عنوان یک فناوری کلیدی، امکان جمع‌آوری و تحلیل داده‌های لحظه‌ای را فراهم می‌کند. این فناوری می‌تواند به‌طور قابل توجهی هزینه‌های لجستیک را کاهش دهد. طبق برآوردها، شرکت‌هایی که از IoT در زنجیره تأمین خود استفاده می‌کنند، می‌توانند تا ۳۰ درصد از هزینه‌های عملیاتی خود را کاهش دهند. این کاهش هزینه به‌ویژه در حمل و نقل و انبارداری قابل توجه است.

۲. هوش مصنوعی (AI)

هوش مصنوعی به‌عنوان ابزاری برای بهبود پیش‌بینی تقاضا و مدیریت زنجیره تأمین عمل می‌کند. با استفاده از الگوریتم‌های یادگیری ماشین، شرکت‌های لجستیکی می‌توانند روندهای بازار را تحلیل کنند و تصمیمات بهتری اتخاذ نمایند. این فناوری می‌تواند به کاهش هزینه‌های انبارداری و حمل و نقل کمک کند و به‌این‌ترتیب سودآوری شرکت‌ها را افزایش دهد.

۳. بلاک‌چین

بلاک‌چین به‌عنوان یک فناوری نوین در صنعت لجستیک، شفافیت و امنیت را به معاملات دریایی اضافه می‌کند. با استفاده از این فناوری، تمامی اطلاعات مربوط به معاملات به‌صورت دیجیتال و غیرقابل تغییر ثبت می‌شود. این ویژگی می‌تواند به کاهش تقلب و فساد در زنجیره تأمین کمک کند و به‌این‌ترتیب اعتماد را در بازار افزایش دهد. آمارها نشان می‌دهند که بازار بلاک‌چین در لجستیک تا سال ۲۰۲۵ به ۴ میلیارد دلار خواهد رسید.

تأثیر فناوری‌های نوین بر لجستیک دریایی

۱.بهبود کارایی و کاهش هزینه‌ها

فناوری‌های نوین به‌طور چشمگیری کارایی لجستیک دریایی را بهبود می‌بخشند. به‌عنوان مثال، استفاده از IoT و AI می‌تواند زمان تحویل کالاها را به‌طور متوسط تا ۲۰ درصد کاهش دهد. این بهبود در زمان تحویل نه تنها به رضایت مشتریان کمک می‌کند، بلکه به شرکت‌ها این امکان را می‌دهد تا هزینه‌های حمل و نقل را کاهش دهند و در نتیجه، سودآوری خود را افزایش دهند.

۲.افزایش شفافیت و اعتماد

فناوری بلاک‌چین می‌تواند به‌طور مؤثری شفافیت را در زنجیره تأمین افزایش دهد. با ثبت غیرقابل تغییر اطلاعات، تمامی طرفین در زنجیره تأمین قادر به پیگیری وضعیت کالاها و انجام معاملات با اعتماد بیشتری خواهند بود. این موضوع می‌تواند به کاهش فساد و تقلب در صنعت لجستیک کمک کند و در نتیجه، هزینه‌های اضافی را به حداقل برساند.  مسئله اعتماد و شفافیت یکی از دغدغه‌های اصلی سرمایه‌گذاران و تاجران در همکاری با کشور های در حال توسعه است که در صورت استفاده موثر از این فناوری، این نااطمینانی‌ها تا حد خوبی مرتفع خواهد شد.

۳.توانمندسازی تصمیم‌گیری

تحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده از طریق IoT و AI می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های استراتژیک کمک کند. شرکت‌ها می‌توانند با تحلیل روندهای بازار، تقاضاهای آینده را پیش‌بینی کرده و تصمیمات بهتری اتخاذ کنند. این توانمندسازی در تصمیم‌گیری می‌تواند به بهبود رقابت‌پذیری و افزایش سهم بازار کمک کند.

چالش‌ها و موانع

۱. هزینه‌های بالا برای پیاده‌سازی فناوری

پیاده‌سازی فناوری‌های نوین در لجستیک دریایی به سرمایه‌گذاری‌های بالایی نیاز دارد. بسیاری از شرکت‌ها به دلیل محدودیت‌های مالی، قادر به سرمایه‌گذاری در این فناوری‌ها نیستند. این موضوع می‌تواند به ایجاد شکاف بین شرکت‌های بزرگ و کوچک منجر شود و رقابت را تحت تأثیر قرار دهد.

۲. کمبود نیروی انسانی متخصص

کمبود نیروی انسانی متخصص در زمینه فناوری‌های نوین، یکی از چالش‌های مهم در صنعت لجستیک دریایی است. بسیاری از کارکنان در این صنعت به آموزش‌های لازم برای استفاده از این فناوری‌ها دسترسی ندارند. برگزاری دوره‌های آموزشی و سرمایه‌گذاری در مهارت‌های کارکنان باید در دستور کار قرار گیرد تا شرکت‌ها بتوانند از مزایای فناوری‌های نوین بهره‌برداری کنند.

۳. نگرانی‌های امنیت سایبری

افزایش اتصال دستگاه‌ها به اینترنت، خطر حملات سایبری و نفوذ به داده‌ها را افزایش می‌دهد. این موضوع می‌تواند به اعتبار و عملکرد شرکت‌ها آسیب بزند. بنابراین، نیاز به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های امنیتی و ایجاد پروتکل‌های امنیتی مناسب برای حفاظت از داده‌ها وجود دارد. به‌ویژه در صنعت لجستیک، جایی که اطلاعات حساس در جریان است، این موضوع اهمیت دوچندان می‌یابد.

فرصت‌ها

۱. رشد بازار لجستیک دریایی

با توجه به رشد تجارت جهانی و افزایش تقاضا برای کالاهای وارداتی و صادراتی، بازار لجستیک دریایی در خاورمیانه فرصت‌های چشمگیری را پیش‌رو دارد. کشورهایی مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی به دنبال توسعه بنادر و بهبود زیرساخت‌ها هستند که می‌تواند به رشد این صنعت کمک کند. این رشد نه تنها به افزایش درآمد ملی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی منطقه منجر شود.

۲. همکاری‌های بین‌المللی

افزایش همکاری‌های بین‌المللی در زمینه لجستیک دریایی می‌تواند به تبادل دانش و فناوری کمک کند. کشورهای حاشیه خلیج فارس می‌توانند با ایجاد شراکت‌های استراتژیک، به بهینه‌سازی فرآیندهای لجستیکی و کاهش هزینه‌ها منجر شوند. این همکاری‌ها می‌توانند شامل تبادل فناوری، آموزش و توسعه زیرساخت‌ها باشند که به بهبود کلی صنعت لجستیک کمک خواهد کرد.

۳. نوآوری در خدمات لجستیکی

نوآوری در خدمات لجستیکی به‌ویژه در زمینه حمل و نقل دریایی می‌تواند به ارائه خدمات بهتر و رقابتی‌تر کمک کند. استفاده از فناوری‌های نوین برای ارائه خدمات سریع‌تر و مطمئن‌تر، می‌تواند به جذب مشتریان بیشتر و افزایش درآمد شرکت‌ها منجر شود. به عنوان مثال، ارائه خدمات حمل و نقل سریع و مطمئن، می‌تواند به افزایش سهم بازار و سودآوری شرکت‌ها کمک کند.

نتیجه‌گیری

فناوری‌های نوین به‌ویژه IoT، AI و بلاک‌چین، به عنوان محورهای اصلی تحول در لجستیک دریایی در خاورمیانه به شمار می‌روند. این فناوری‌ها نه تنها به افزایش کارایی و کاهش هزینه‌ها کمک می‌کنند، بلکه باعث بهبود تجربه مشتری و افزایش اعتماد در معاملات نیز می‌شوند. 

بنادر ایران نیز در صورت کاهش تحریم‌ها و تنش‌ها، با استفاده از این فناوری‌ها و بهبود زیرساخت‌ها می‌توانند ایران را به یک هاب اصلی در منطقه و جهان تبدیل نمایند. با وجود چالش‌های موجود، فرصت‌های قابل توجهی نیز وجود دارد که می‌تواند به بهبود صنعت لجستیک دریایی ایران کمک کند.
اعتمادسازی در سطح بین‌المللی و سرمایه‌گذاری در این فناوری‌ها در کنار توجه به نیازهای روز صنعت، کلید موفقیت بنادر ایران در نسل جدید لجستیک دریایی خواهد بود.

روشنک مرادی غریبوند، کارشناس بازرگانی
سید امین توکلانی، کارشناس اقتصادی