اقتصاد۲۴- محمد آیتی: «بورس کالا» یکی از بازار‌های رسمی و سازمان‌یافته در اقتصاد است که در آن کالا‌های مشخص و استانداردشده، تحت نظارت نهاد‌های قانونی، خرید و فروش می‌شوند. در کشورمان، بورس کالای ایران با نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می‌کند و ساختاری شفاف و قانونمند دارد.

بورس کالا چیست؟

بورس کالا بازاری سازمان‌یافته و شفاف است که در آن کالا‌های مشخص و استاندارد مانند فلزات، محصولات پتروشیمی، کشاورزی، سیمان و سایر کالا‌های اساسی خرید و فروش می‌شوند. این بازار تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می‌کند و هدف آن ایجاد بستری رقابتی، کاهش ریسک معاملات، و شفافیت در قیمت‌گذاری کالاهاست. در بورس کالا، عرضه‌کنندگان (مانند کارخانه‌ها یا شرکت‌های تولیدی) محصولات خود را از طریق کارگزاری‌های دارای مجوز به خریداران عرضه می‌کنند. این معاملات با نظارت نهاد ناظر بورس کالا و با تضمین کیفیت کالا، تسویه مالی امن و تحویل منظم انجام می‌شود.

بورس کالا همچنین بازار‌هایی مانند بازار فیزیکی، بازار مشتقه، بازار مالی و بازار فرعی دارد که هرکدام متناسب با نوع کالا و روش معامله، ساز و کار خاص خود را دارند. از جمله مزایای بورس کالا می‌توان به کشف قیمت منصفانه، حذف واسطه‌های غیرضروری، اطمینان از کیفیت کالا و امکان تامین مالی تولیدکنندگان اشاره کرد.

تاریخچه بورس کالای ایران

ایده شکل‌گیری بورس کالا به دهه ۱۳۱۰ شمسی برمی‌گردد، اما تحقق و عملی شدن آن چندین سال به طول انجامید. در سال ۱۳۱۵، یک کارشناس بلژیکی به نام «ران لوترفلد» به درخواست دولت ایران مطالعات اولیه را برای راه‌اندازی این بازار آغاز کرد. پس از سال‌ها بررسی و آماده‌سازی، سرانجام در ۱۵ بهمن ۱۳۴۶، بورس اوراق بهادار تهران با انجام نخستین معاملات سهام بانک صنعت و معدن و شرکت نفت پارس به‌صورت رسمی فعالیت خود را آغاز کرد.

در دهه ۱۳۵۰، این بازار با رشدی قابل توجه روبه‌رو شد و شمار زیادی از شرکت‌ها در آن پذیرش شدند. با این حال، وقوع انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی باعث شد از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۸ بازار با رکود مواجه شده و فعالیت‌های آن به‌شدت محدود شود. در دهه ۱۳۸۰ زمانی که نیاز به ایجاد بازاری شفاف، قانون‌مند و رقابتی برای خرید و فروش کالا‌های اساسی در کشور احساس شد. در این راستا، با تصویب قانون بازار اوراق بهادار در سال ۱۳۸۴، زمینه قانونی برای تشکیل بورس‌های تخصصی کالا فراهم شد.

بیشتر بخوانید: سناریو‌های بورسی در دوران پساجنگ چیست؟

ابتدا در سال ۱۳۸۲ بورس فلزات تهران راه‌اندازی شد و سپس در سال ۱۳۸۳ بورس کشاورزی نیز آغاز به کار کرد. با هدف تجمیع و ساماندهی بازار‌های کالایی، در سال ۱۳۸۶ این دو بازار در قالب یک نهاد واحد به نام «بورس کالای ایران» ادغام شدند. از آن زمان تاکنون، بورس کالای ایران به‌عنوان یکی از ارکان اصلی بازار سرمایه کشور فعالیت می‌کند و با توسعه ابزار‌های مالی نوین مانند معاملات آتی، گواهی سپرده کالایی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی، نقش مهمی در تنظیم بازار، شفاف‌سازی قیمت‌ها و حمایت از تولید ایفا کرده است.

انواع بازار‌های بورس کالا

بازار‌های بورس کالا به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که هرکدام متناسب با نوع کالا، شیوه معاملات و نیاز فعالان بازار طراحی شده‌اند. در بورس کالای ایران، چهار بازار اصلی وجود دارد:

۱. بازار فیزیکی

این بازار، مهم‌ترین بخش بورس کالاست که در آن کالا‌های واقعی و ملموس مانند فلزات، محصولات پتروشیمی، سیمان، گندم، زعفران و سایر کالا‌های اساسی معامله می‌شوند. عرضه‌کنندگان کالا (مثل تولیدکنندگان یا شرکت‌های صنعتی) از طریق کارگزاران کالا را به بازار ارائه می‌کنند و خریداران نیز سفارش‌های خود را ثبت کرده و در فرایند رقابتی اقدام به خرید می‌کنند.

۲. بازار مشتقه (آتی و اختیار معامله)

در این بازار، قرارداد‌هایی بر پایه کالا‌های مشخص معامله می‌شود که در آینده تسویه یا تحویل داده می‌شوند. دو ابزار اصلی در این بازار عبارت‌اند از:

• قرارداد آتی (Futures): توافق خرید یا فروش یک کالا در زمان آینده با قیمت مشخص.

• اختیار معامله (Options): اختیار خرید یا فروش یک کالا در آینده، بدون الزام به انجام آن.

این بازار برای مدیریت ریسک، پیش‌بینی قیمت‌ها و سرمایه‌گذاری مناسب است.

۳. بازار مالی

در این بخش، ابزار‌های مالی مبتنی بر کالا ارائه می‌شوند. مهم‌ترین ابزار‌ها شامل:

• گواهی سپرده کالایی: سندی است که مالکیت مقدار مشخصی از یک کالا (مثلاً زعفران، پسته یا شمش طلا) را نشان می‌دهد که در انبار‌های مورد تأیید بورس نگهداری می‌شود.

• صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالای (ETF): ابزار‌هایی که به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهند بدون درگیر شدن با معاملات فیزیکی، در کالا‌هایی مانند طلا یا زعفران سرمایه‌گذاری کنند.

۴. بازار فرعی

این بازار برای عرضه کالا‌هایی است که شرایط پذیرش در بازار فیزیکی را ندارند، مانند کالا‌های مازاد، ضایعات، محصولات خاص یا سفارشی‌شده، املاک و ماشین‌آلات. معاملات در این بازار با مقررات ساده‌تر انجام می‌شود و اغلب به صورت توافقی بین عرضه‌کننده و خریدار صورت می‌پذیرد.

مهم‌ترین اهداف بورس کالا چیست؟

مهم‌ترین اهداف بورس کالا به ایجاد یک بازار منظم، شفاف و قانون‌مند برای خرید و فروش کالا‌های اساسی مربوط می‌شود. این اهداف به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که هم به نفع تولیدکنندگان باشد و هم به نفع مصرف‌کنندگان و سرمایه‌گذاران. مهم‌ترین این اهداف شامل:

• کشف شفاف و عادلانه قیمت‌ها

یکی از اصلی‌ترین اهداف بورس کالا، کشف قیمت واقعی و منصفانه برای کالا‌ها از طریق مکانیسم عرضه و تقاضا و رقابت سالم است. این موضوع باعث جلوگیری از قیمت‌گذاری دستوری و دلال‌بازی در بازار می‌شود.

• کاهش ریسک و نوسان بازار

بورس کالا با ابزار‌هایی مانند قرارداد‌های آتی و گواهی سپرده کالایی به خریداران و فروشندگان این امکان را می‌دهد که ریسک‌های مربوط به تغییرات قیمت را کنترل و مدیریت کنند.

• حمایت از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان

با ایجاد بستری شفاف، قانون‌مند و امن برای معامله، بورس کالا به تولیدکنندگان کمک می‌کند کالا‌های خود را بهتر و سریع‌تر بفروشند و مصرف‌کنندگان نیز کالا را با قیمت عادلانه و اطمینان از کیفیت خریداری کنند.

• افزایش شفافیت و امنیت معاملات

همه معاملات در بورس کالا تحت نظارت نهاد‌های قانونی مانند سازمان بورس و اوراق بهادار انجام می‌شود و فرآیند خرید، فروش، تسویه و تحویل کاملاً شفاف است. این موضوع مانع از تقلب، کم‌فروشی، احتکار و فساد در بازار می‌شود.

• توسعه ابزار‌های مالی مبتنی بر کالا

بورس کالا بستر مناسبی برای ایجاد و توسعه ابزار‌های نوین مالی مثل صندوق‌های کالایی (ETF)، اوراق سلف موازی و اوراق خرید دین است که به تامین مالی بنگاه‌ها و تنوع‌بخشی به بازار سرمایه کمک می‌کند.

• تسهیل صادرات و حضور در بازار‌های جهانی

بورس کالا با ایجاد ساختاری استاندارد، قابل ردیابی و قابل اتکا، می‌تواند به گسترش صادرات کالا‌های ایرانی کمک کند و اعتماد بازار‌های بین‌المللی را جلب کند.

انواع کالا‌های معامله‌شده در بورس کالا

در بورس کالای ایران، انواع مختلفی از کالا‌ها معامله می‌شوند که هرکدام در گروه‌های مشخص و استاندارد شده طبقه‌بندی شده‌اند. این کالا‌ها در بازار فیزیکی بورس کالا و سایر بخش‌های آن مورد دادوستد قرار می‌گیرند. مهم‌ترین گروه‌های کالا‌های معامله‌شده در بورس کالا عبارتند از:

۱. کالا‌های صنعتی و معدنی

این گروه شامل کالا‌هایی است که بیشتر در صنایع بزرگ مورد استفاده قرار می‌گیرند، مانند:

•    فولاد (شمش، میلگرد، ورق)

•    مس (کاتد، مفتول)

•    آلومینیوم

•    روی، سرب و سایر فلزات اساسی

•    سیمان

•    سنگ‌آهن

۲. محصولات پتروشیمی و شیمیایی

محصولات این گروه در صنایع پایین‌دستی و تولیدی استفاده می‌شوند، مانند:

•    پلی‌اتیلن (PE)

•    پلی‌پروپیلن (PP)

•    PVC

•    اوره

•    آمونیاک

•    قیر

•    روغن پایه و مواد شیمیایی صنعتی

۳. کالا‌های کشاورزی

این گروه اغلب شامل محصولات کشاورزی قابل ذخیره و انبارشده است، مانند:

•    زعفران (نگین، پوشال)

•    پسته

•    خرما

•    جو و گندم

•    ذرت

•    کنجاله سویا

بسیاری از این کالا‌ها از طریق گواهی سپرده کالایی و در قالب صندوق‌های کالایی نیز معامله می‌شوند.

۴. طلا و فلزات گران‌بها

•    شمش طلا (در قالب گواهی سپرده)

•    سکه طلا (در قالب معاملات آتی یا گواهی سپرده)

۵. سایر کالا‌ها (بازار فرعی)

در بازار فرعی بورس کالا، کالا‌هایی با شرایط خاص یا بدون استاندارد کامل معامله می‌شوند، مانند:

•    ضایعات فلزی یا پتروشیمی

•    ماشین‌آلات صنعتی و تجهیزات

•    املاک مازاد دولتی یا سازمانی

•    کالا‌های استراتژیک غیراستاندارد

این تنوع در کالا‌ها باعث شده بورس کالا بستری مناسب برای صنایع مختلف، تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران فراهم کند تا بتوانند در محیطی شفاف، امن و رقابتی به خرید و فروش بپردازند.