بزرگنمايي:

فصل اقتصاد – ظرفیت‌های فنی و اقتصادی «پاکستان»، زمینه بسیار قابل توجهی برای همکاری با ایران را فراهم می‌کند. همکاری با ایران می‌تواند در حوزه‌هایی مانند انرژی، کریدورهای حمل‌ونقل، فناوری، و حکمرانی سازمانی، منافع دوطرفه‌ای ایجاد کند.

اقتصادی
خبرگزاری تسنیم ؛ گروه اقتصادی ــ پاکستان کشوری در جنوب آسیا است که از شمال و غرب با افغانستان، از شرق با هند، از شمال شرقی با چین، و از جنوب غربی با ایران هم‌مرز است. این کشور دارای سواحلی به طول حدود 1٬046 کیلومتر بر دریای بحر عمان است و موقعیت جغرافیایی آن را به گذرگاهی استراتژیک بین آسیای میانه، جنوب و غرب تبدیل کرده است. مساحت پاکستان حدود 881٬913 کیلومتر مربع است که آن را به هفتمین کشور بزرگ قاره آسیا مبدل می‌سازد. جمعیت پاکستان در سال 2025 بطور تخمینی به 251 میلیون نفر رسیده [1] ، که آن را به پنجمین کشور پرجمعیت جهان تبدیل کرده است. ترکیب قومی جمعیت شامل پنجابی‌ها (حدود 45٪)، پشتون‌ها (15٪)، سندی‌ها (14٪)، سیرایکی‌ها (8٪)، مهاجران (8٪)، بلوچ‌ها (4٪)، و سایر گروه‌های کوچکتر است. زبان رسمی اردو است، اما پنجابی، سندی، پشتو، بلوچی و سیرایکی بطور گسترده رایج‌اند. از نظر مذهبی، بیش از 97٪ جمعیت مسلمان (شامل اکثریت سنی (80درصد) و اقلیت قابل توجه شیعه (17درصد)) هستند. وجود اقلیت‌های مذهبی (هندوها، مسیحیان، سیک‌ها) و قومی (به‌ویژه در بلوچستان و خیبر پختونخوا) چالش‌های حکمرانی و یکپارچگی ملی را تشدید می‌کند. بیشتر بخوانید ظرفیت فنی و اقتصادی کشورها | عمان
تاریخ تا زمان استقلال منطقه امروزی پاکستان در طول تاریخ بخشی از تمدن‌های باستانی مانند دره سند (حدود 2600 پیش از میلاد)، امپراتوری مائوریا (قرن سوم پیش از میلاد)، و غزنویان و غوریان در قرون وسطی بوده است. ورود اسلام به منطقه از طریق اعراب در قرن هفتم و سپس گسترش آن توسط حکومت‌های ترک و مغول (به‌ویژه در دوره سلطنت مغولی هند در سده‌های 16 تا 18)، زمینه‌های فرهنگی-دینی منطقه را شکل داد. در قرن نوزدهم، تحت حکومت بریتانیا، هند بریتانیا به عنوان یک کل واحد اداری محسوب می‌شد. از اواخر قرن نوزدهم، هویت «مسلمانانِ هند» به‌عنوان یک جامعه سیاسی مستقل شکل گرفت. در سال 1906، لیگ مسلمانان هند تأسیس شد و از دهه 1930، زیر رهبری محمد علی جناح، خواستار کشوری جداگانه برای مسلمانان شد. در سال 1940، قطعنامه «لاهور» رسماً تقسیم هند و ایجاد «پاکستان» (به‌معنای «سرزمین پاک») را مطرح کرد. پس از فشارهای سیاسی و درگیری‌های گسترده (به‌ویژه جنگ‌های قومی-مذهبی پیش از تقسیم)، در 14 اوت 1947، پاکستان به‌عنوان یک دولت مستقل اعلام شد. اتفاقاتی که منجر به استقلال شد علت اصلی ایجاد پاکستان، نگرانی مسلمانان هند از اقلیت‌شدن و حاشیه‌گذاری در یک هند مستقل با اکثریت هندو بود. افزایش تنش‌های مذهبی در دهه‌های 1920 تا 1940، ناکامی کنگره هند در تضمین حقوق مسلمانان، و اقدامات خشونت‌بار نظیر کشتار خونین 1946 در کلکته، چالش‌ها را تشدید کرد. در سال 1947، با پذیرش نهایی طرح تقسیم توسط دولت بریتانیا، دو کشور مستقل ــ هند و پاکستان ــ ایجاد شدند. این تقسیم منجر به یکی از بزرگ‌ترین مهاجرت‌های اجباری در تاریخ شد: بیش از 10 میلیون نفر جابه‌جا شدند و صدها هزار نفر کشته شدند. پاکستان در ابتدا شامل دو بخش غیرمتصل ــ پاکستان غربی (امروزه پاکستان) و پاکستان شرقی (امروزه بنگلادش) ــ بود. رویدادهای سیاسی مهم 50 سال اخیر پاکستان در 50 سال اخیر بیشتر زمان خود را تحت حکومت‌های نظامی (حدود 33 سال) سپری کرده است. در دهه 1980، هم‌زمان با اشغال افغانستان توسط شوروی، پاکستان به‌عنوان میزبان و مسیر تأمین تجهیزات برای مجاهدین، با حمایت آمریکا و عربستان، به قدرت نظامی خود افزود؛ این دوره همچنین گسترش رادیکالیسم مذهبی و نظامی‌سازی اجتماع پاکستان را به همراه داشت. در سال 1998، پاکستان پس از آزمایش اتمی هند، سلاح‌های هسته‌ای خود را آزمایش کرد و به باشگاه هسته‌ای پیوست. پس از حملات 11 سپتامبر 2001، ژنرال پرویز مشرف با همکاری با آمریکا در جنگ افغانستان، به مدت 9 سال حکومت کرد. در همین حال، تروریسم داخلی (توسط گروه‌هایی مانند طالبان پاکستان) در دهه 2000–2010 افزایش یافت. از سال 2013، پاکستان به دموکراسی نسبی بازگشته است، هرچند تنش مستمری میان نهادهای مدنی (پارلمان و دولت) و نظامی (به‌ویژه سازمان اطلاعات ISI ) وجود دارد. از سال 2018، عمران خان که به ایران تمایل خوبی داشت، به‌عنوان نخست‌وزیر انتخاب شد، اما در آوریل 2022 از ساختار قدرت پاکستان حذف و دستگیر شد. این اتفاق نشان‌دهنده تداوم بحران‌های سیاسی-ایدئولوژیک است. در سال‌های اخیر، ناآرامی‌های گسترده (مانند اعتراضات 2023 مویزی) و تهدید افغانستان (طالبان) و هند، محیط امنیتی را پیچیده کرده است. پاکستان در حال حاضر به‌دنبال تثبیت داخلی است، درحالی‌که اعتماد عمومی به نهادهای سیاسی رو به کاهش است. گرایش سیاسی بین‌المللی پاکستان بطور سنتی با چین رابطه استراتژیک عمیقی دارد، که به‌ویژه در قالب طرح کریدور اقتصادی چین–پاکستان (CPEC) قابل مشاهده است. روابط با آمریکا ــ پس از دوره‌های همکاری در جنگ سرد و جنگ افغانستان ــ در دهه اخیر متزلزل شده و کاهش کمک‌های نظامی و نفوذ دیپلماتیک آمریکا را در پی داشته است. پاکستان عضو سازمان همکاری اسلامی، جنبش عدم تعهد، و شورای همکاری امنیتی شانگهای (SCO) است. روابط با ایران تا حدی پیچیده است: از یک سو، همکاری امنیتی در مبارزه با تروریسم و مذاکرات انرژی وجود دارد؛ از سوی دیگر، تنش‌های مذهبی، حملات تروریستی در سیستان و بلوچستان، و روابط ایران با هند، باعث فاصله این دو کشور شده است. پاکستان تمایلاتی به میانجی‌گری در منطقه دارد، اما در رقابت‌های چین–آمریکا و ایران–عربستان موقعیت خود را با احتیاط انتخاب می‌کند. گرایش اقتصادی بین‌المللی پاکستان عضو سازمان تجارت جهانی (WTO)، بانک جهانی، و صندوق بین‌المللی پول است. این کشور بطور مکرر از IMF کمک مالی دریافت کرده (آخرین بسته در سال 2023 به ارزش 3 میلیارد دلار بوده است). اقتصاد پاکستان به‌شدت وابسته به کمک‌های خارجی، وام‌های چین و عربستان، و ارسال‌های مالی مهاجران (بیش از 30 میلیارد دلار در سال) است. CPEC به‌عنوان بزرگ‌ترین پروژه همکاری خارجی، بیش از 60 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری چینی را جذب کرده، اما نگرانی‌هایی درباره «دام بدهی» و عدم شفافیت وجود دارد. پاکستان تمایلاتی به گسترش تجارت منطقه‌ای با ایران، ترکیه و آسیای مرکزی دارد، اما با موانع سیاسی (بخصوص تحریم‌های ایران و تنش با هند) مواجه است. نقاط قوت و ضعف زندگی و زیست در این کشور زندگی در پاکستان از جنبه‌هایی تنوع فرهنگی، هزینه پایین زندگی (به‌ویژه برای اتباع خارجی)، و میزبانی گرم و مهمان‌نوازی مردم، جذاب است. شهرهایی مانند اسلام‌آباد، لاهور، و کراچی از نظر آموزش عالی، هنر و رسانه، فضایی پویا دارند. خدمات دولتی (آموزش تا دانشگاه، مراکز درمانی عمومی) برای شهروندان رایگان یا کم‌هزینه است و جوان‌گرایی جمعیت (میانگین سنی حدود 22 سال) پتانسیل خلاقیت و نوآوری را فراهم می‌کند. همچنین، حضور قابل توجه زنان در تحصیلات عالی و بخش‌هایی از اشتغال در حال گسترش است. با این حال، نقاط ضعف عمیقی نیز وجود دارد: نابرابری اجتماعی و اقتصادی شدید: بخش قابل توجهی از ثروت این کشور، متعلق به 1٪ جمعیت است؛ فقر در مناطق روستایی (به‌ویژه بلوچستان و خیبر) گسترده است. خدمات زیربنایی ضعیف: برق‌رسانی ناپایدار (قطعی‌های مکرر)، کمبود آب آشامیدنی سالم (درصد کمی از جمعیت به آب بهداشتی دسترسی دارند)، و آلودگی شدید هوا (کراچی و لاهور در رتبه‌های نخست جهانی آلودگی) از چالش‌های روزمره است. امنیت: تروریسم کاهش یافته، اما حملات علیه اقلیت‌ها (شیعیان، احمدیان)، ناآرامی‌های قومی در بلوچستان، و خشونت‌های فرقه‌ای همچنان تهدیدات مهمی هستند. دسترسی نابرابر به آموزش و بهداشت: نرخ باسوادی زنان روستایی بسیار پایین است و مرگ‌ومیر مادران و نوزادان در سطح بالایی قرار دارد. فشار مذهبی و فرهنگی: محدودیت‌هایی در آزادی بیان (به‌ویژه درباره مسائل مذهبی)، فشار بر اقلیت‌ها، و قوانینی مانند قانون تبلیغات اسلامی، فضای اجتماعی را محدود می‌کند. در مجموع، پاکستان کشوری با پتانسیل بالا، اما با چالش‌های ساختاری در حکمرانی، عدالت اجتماعی، و ثبات است. زندگی در آن برای طبقه متوسط شهری نسبتاً قابل تحمل است، اما برای دهقانان و اقلیت‌ها همراه با سختی‌های فراوانی است. شرایط اقتصادی و سرانه درآمد و رفاه درآمد سرانه ناخالص ملی پاکستان در سال 2024 حدود 1٬478 دلار است [2] ؛ که رقمی بسیار پایین در مقیاس جهانی به شمار می‌رود. بخش قابل توجهی از جمعیت زیر خط فقر زندگی می‌کنند. رفاه اجتماعی ضعیف است: بیمه‌های اجتماعی وجود ندارد، بازنشستگی نامنظم است و بخش عظیمی از جمعیت در بخش غیررسمی کار می‌کنند. با این حال، شبکه‌های امنیت اجتماعی مبتنی بر خانواده و بنیادهای خیریه (مانند ایدهی) نقش جبران‌کننده ایفا می‌کنند. تولید ناخالص داخلی و جایگاه اقتصاد در دنیا تولید ناخالص داخلی اسمی پاکستان در سال 2024 حدود 371 میلیارد دلار [3] و بر اساس برابری قدرت خرید (PPP) حدود 1.57 تریلیون دلار تخمین زده می‌شود. این کشور در رتبه‌بندی جهانی از نظر GDP اسمی در میان 40 کشور برتر قرار دارد و در جنوب آسیا پس از هند و بنگلادش سوم است. اقتصاد پاکستان عمدتاً مبتنی بر کشاورزی (23٪ اشتغال)، خدمات (53٪)، و صنعت (20٪) است. صادرات اصلی شامل منسوجات، تجهیزات پزشکی، و غلات است. نقاط قوت اقتصادی پاکستان دارای جمعیت جوان و بیش از 9 میلیون مهاجر به خارج است که سالانه از طریق حواله‌های مالی بیش از 30 میلیارد دلار ارزآوری می‌کند. منابع طبیعی شامل ذخایر قابل توجه زغال‌سنگ (تالک، لیگنیت)، گاز طبیعی (میدان سنگر)، سنگ‌آهن، مس، طلا (در ریکو دیق)، و نمک است. خاک حاصلخیز در حوضه رود سند، امکان تولید برنج، نیشکر، پنبه، و گندم ــ به‌ویژه برنج باسماتی با کیفیت بالا ــ را فراهم می‌کند. همچنین، موقعیت جغرافیایی پاکستان (هم‌مرزی با چین، افغانستان و ایران) آن را به پلی بین مناطق آسیایی تبدیل می‌کند. از نظر اقلیم، وجود چهار فصل متمایز (به‌ویژه در پنجاب) شرایط مناسبی برای کشاورزی چندفصلی ایجاد می‌کند. با این حال، خشکسالی‌های مکرر، ذوب سریع یخچال‌های هیمالیا، و سیل‌های فصلی (همانند سیل 2022) آسیب‌پذیری زیست‌محیطی را نشان می‌دهد. در حوزه فناوری، رشد چشمگیر استارتاپ‌ها به‌ویژه در فناوری‌های مالی (FinTech)، سلامت و آموزش دیجیتال، حضور قوی در صنعت IT (صادرات سرویس‌های فناوری بیش از 2.6 میلیارد دلار در سال 2024)، و جوانان ماهر در برنامه‌نویسی، پتانسیل تحول دیجیتال را افزایش داده است. دولت نیز با ایجاد «پارک‌های فناوری» و حمایت از شرکت‌های نوپا (از طریق NICs ) در حال تقویت این بخش است. تحولات اقتصادی دو دهه اخیر در دهه 2000، پاکستان با رشد نسبتاً پایدار و کاهش تورم مواجه بود و بانکداری اسلامی گسترش یافت. اما از سال 2008، جنگ داخلی با طالبان، کاهش کمک‌های آمریکا، و ناکارآمدی دولتی، اقتصاد را دچار رکود و تورم (گاهی بالای 25٪) کرد. در دهه 2010، وابستگی به وام‌های IMF و کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران خارجی، مشکلات ساختاری را تشدید کرد. اقدامات مهم دهه اخیر شامل معرفی CPEC در سال 2015، ادغام بانک‌های دولتی، و راه‌اندازی سیستم پرداخت فوری (Raast) بوده است. همچنین، «برنامه ویژن 2025» بر اصلاحات مالیاتی، خصوصی‌سازی، و افزایش بهره‌وری کشاورزی تأکید دارد. با این حال، پیشرفت‌ها کند بوده است: سطح مالیات‌پردازی کمتر از 8درصد GDP است، زیرساخت‌های انرژی ضعیف، و فساد سیستمی همچنان موانعی جدی محسوب می‌شوند. در سال 2023، پاکستان برای نجات از ورشکستگی، نرخ ارز را شناور کرد و یارانه‌های سوخت را کاهش داد ــ اقدامی که تورم را افزایش، اما ثبات کوتاه‌مدتی ایجاد کرد. ظرفیت‌های همکاری پاکستان با ایران ظرفیت‌های این کشور برای همکاری با ایران در حوزه انرژی پاکستان با کمبود مزمن انرژی ــ به‌ویژه برق و گاز ــ مواجه است و بیش از 30درصد خانوارهای شهری با قطعی برق روبرو هستند. ایران با داشتن دومین ذخیره گاز جهان، می‌تواند از طریق لوله‌گاز «ایران–پاکستان(IP)»، که بخش ایرانی آن تکمیل شده، گاز را به پاکستان تأمین کند. همچنین، صادرات برق ایران (از طریق خط انتقال زاهدان–کوئته–کراچی) و همکاری در توسعه نیروگاه‌های گازی و خورشیدی (با توجه به شرایط آب‌وهوایی مشابه) ظرفیت بالقوه‌ای دارد. پاکستان همچنین به فناوری‌های ایران در حوزه نیروگاه‌های کوچک‌مقیاس (mini-grid) برای مناطق دورافتاده نیاز دارد. ظرفیت‌های این کشور برای همکاری با ایران در حوزه گردشگری ریشه‌های تاریخی و فرهنگی مشترک ــ از تمدن سند تا اسلامی (حافظ شیرازی، مولوی، لال شاهباز قلندر) ــ زمینه‌ساز گردشگری فرهنگی و مذهبی است. پاکستانی‌ها (به‌ویژه شیعیان) به اماکن زیارتی ایران (قم، مشهد، شیراز) سفر می‌کنند. همچنین، ایران با داشتن جاذبه‌هایی مانند پاسارگاد، اصفهان، و جزیره کیش می‌تواند مقصدی برای گردشگران پاکستانی باشد. تسهیل ویزا (مانند ویزای الکترونیکی یا ویزای در محل ورود) و ایجاد پروازهای مستقیم (مثلاً کراچی–تهران، لاهور–مشهد) می‌تواند این همکاری را تقویت کند. به‌ویژه، گردشگری درمانی (پزشکی تخصصی در ایران با هزینه پایین‌تر) می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. ظرفیت‌های این کشور برای همکاری با ایران در حوزه معادن پاکستان غنی از منابع معدنی است، اما فاقد فناوری پیشرفته برای استخراج و فرآوری است. ایران با تجربه در مهندسی معدن، دستگاه‌های حفاری مقاوم، و فناوری فرآوری (به‌ویژه برای مس و زغال‌سنگ)، می‌تواند در توسعه معادنی مانند ریکو دیق (مس و طلا) و سایر معادن بلوچستان همکاری کند. همچنین، صادرات مواد معدنی اولیه ایران (گچ، سنگ‌آهن، آلومینا) به پاکستان برای صنایع سیمان و فولاد، ظرفیت دارد. یک پروژه مشترک پیشنهادی، ایجاد واحد فرآوری مشترک در منطقه مرزی زاهدان–کوئته برای کاهش هزینه حمل است. ظرفیت‌های این کشور برای همکاری با ایران در حوزه فناوری پاکستان در حوزه IT و نرم‌افزارهای کاربردی (به‌ویژه برای بانکداری و آموزش) رشد چشمگیری داشته است. ایران نیز با ظرفیت بالقوه در سخت‌افزار، امنیت سایبری، و هوش مصنوعی (به‌ویژه پردازش زبان فارسی و اردو)، می‌تواند شریکی برای توسعه پلتفرم‌های چندزبانه باشد. همکاری در حوزه شهرهای هوشمند (مانند پروژه اسلام‌آباد هوشمند)، آموزش دیجیتال، و اینترنت اشیا برای کشاورزی دقیق، امکان‌پذیر است. با توجه به تأکید کاربر بر استفاده از هوش مصنوعی برای تحلیل PDF و Big Data، همکاری در توسعه‌ی موتورهای تحلیل متن فارسی-اردو (برای اسناد دفاعی و تاریخی) می‌تواند بسیار مؤثر باشد. ظرفیت‌های این کشور برای همکاری با ایران در حوزه کشاورزی و مواد غذایی پاکستان تولیدکننده بزرگ برنج، نیشکر، و پنبه است، اما به فناوری‌های آبیاری هوشمند، بذر مقاوم، و ذخیره‌سازی پس از برداشت نیاز دارد. ایران با تجربه در کشاورزی در شرایط خشک (کشت قطره‌ای، گلخانه‌های انرژی‌کارآمد)، می‌تواند در آموزش و انتقال فناوری مشارکت کند. همچنین، صادرات خرما، زعفران، و خشکبار ایران به بازار پاکستان (به‌ویژه در میان جامعه اردو-فارسی‌زبان) ظرفیت بالایی دارد. یک زمینه مشترک توسعه کشاورزی شهری و آبزی‌پروری در مناطق ساحلی (مانگروف) با استفاده از تجربه ایران در خلیج فارس است. ظرفیت‌های این کشور برای همکاری با ایران در حوزه صنعت پاکستان نیاز فزاینده‌ای به ماشین‌آلات کشاورزی، تجهیزات پزشکی، و قطعات خودرو دارد. ایران می‌تواند با تولیدات مقرون‌به‌صرفه خود (مانند گازوئیل، داروها، قطعات خودروسازی) وارد این بازار شود. همچنین، همکاری در تولید مشترک تجهیزات دفاعی سبک (مانند پهپادهای کوچک، سیستم‌های ارتباطی)، از ظرفیت‌های منحصربه‌فردی است که می‌تواند مورد علاقه کاربر قرار گیرد. ظرفیت‌های این کشور برای همکاری با ایران در حوزه خدمات پاکستان نیاز به خدمات تخصصی در حوزه‌های مهندسی عمران (برای CPEC و سدسازی)، پزشکی (به‌ویژه جراحی قلب و اعصاب)، و مشاوره سازمانی دارد. ایران با داشتن متخصصان برجسته در این حوزه‌ها ــ و با توجه به تجربه کاربر در ارزیابی سازمان‌های هلدینگی حمل‌ونقلی ــ می‌تواند در ایجاد «مرکز مشترک ارزیابی عملکرد هلدینگ‌های زیرساختی» همکاری کند. همچنین، آموزش مهارت‌های شناختی و رسانه‌ای به معلمان پاکستانی (با توجه به علاقه کاربر به این حوزه) از طریق وبینارهای مشترک، قابل اجراست. ظرفیت‌های این کشور برای همکاری با ایران در حوزه کریدورهای حمل و نقل کریدور «چابهار–زاهدان–کوئته–کراچی» می‌تواند راه‌حلی برای عبور کالاهای ایرانی به بازارهای پاکستان و آسیای مرکزی باشد. پاکستان به‌دنبال کاهش هزینه‌های لجستیکی است و ایران با توسعه بندر چابهار و خط راه‌آهن، می‌تواند گذرگاهی امن و کم‌هزینه فراهم کند. همچنین، هماهنگی در استانداردهای حمل‌ونقل جاده‌ای، ایمنی اپراتورها، و تعمیر و نگهداری ناوگان (با توجه به تأکید کاربر بر ایمنی کامل اپراتورها و مکانیک‌ها) از ظرفیت‌های عملیاتی مؤثری است. ظرفیت‌های این کشور برای همکاری با ایران در حوزه اقتصاد دریا پاکستان برنامه‌هایی برای توسعه اقتصاد آبی (از جمله آبزی‌پروری و انرژی‌های تجدیدپذیر دریایی) دارد. ایران با داشتن تجربه در پرورش میگو، ماهی سفید خلیج فارس، و فناوری‌های تصفیه آب دریا، می‌تواند در ایجاد مزارع پرورشی مشترک در ساحل مکران (گوادر–چابهار) مشارکت کند. همچنین، همکاری در تحقیقات مشترک محیط‌زیستی دریایی برای حفاظت از جنگل‌های مانگرو و جلبک‌های دریایی، می‌تواند به توسعه پایدار کمک کند. ظرفیت‌های این کشور برای همکاری با ایران در حوزه حکمرانی و سیاستگذاری پاکستان و ایران با چالش‌های مشترکی مانند مبارزه با فساد، اصلاحات مالیاتی، و تحول دیجیتال دولت مواجه هستند. تبادل تجربه در حوزه‌هایی مانند «الگوهای ارزیابی عملکرد سازمانی»، «آیین‌نامه‌های عملیاتی زیرسیستم‌های نوآوری»، و «مدیریت تغییر در سازمان‌های دوگانه (تجاری-دفاعی)» ــ با توجه به تخصص کاربر ــ می‌تواند بسیار ارزشمند باشد. همچنین، همکاری در توسعه استانداردهای ایمنی حمل‌ونقل جاده‌ای و مدیریت بحران‌های طبیعی (سیل، خشکسالی) می‌تواند به تثبیت منطقه‌ای کمک کند. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری پاکستان کشوری با پتانسیل ژئواستراتژیک، جمعیت جوان، و ظرفیت‌های طبیعی-فرهنگی گسترده است، اما با چالش‌های عمیق در اقتصاد، حکمرانی، و امنیت مواجه است. همکاری با ایران می‌تواند در حوزه‌هایی مانند انرژی، کریدورهای حمل‌ونقل، فناوری، و حکمرانی سازمانی، منافع دوطرفه‌ای ایجاد کند ــ به‌ویژه اگر بر پایه جزئیات فنی، استانداردهای عملیاتی، و تجارب محلی بنا شود. با توجه به تخصص کاربر در ارزیابی سازمان‌های بزرگ و نوآوری دوگانه، زمینه‌های مشترکی برای همکاری‌های استراتژیک در حوزه‌های دفاعی-تجاری، ایمنی فرآیندها، و توسعه استانداردهای عملیاتی وجود دارد. موفقیت این تعاملات مستلزم تمرکز بر پروژه‌های عملیاتی کوچک، اعتمادسازی تدریجی، و بهره‌گیری از شبکه‌های علمی-آکادمیک است. پی‌نوشت [1] https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL?locations=PK
[2] https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?locations=PK
[3] https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?locations=PK انتهای پیام/