اقتصاد۲۴- طی سال‌های گذشته مباحثی در مورد پر شدن سد‌ها از رسوبات گل و لای و پایین آمدن حجم ذخیره آب مطرح شده و گفته می‌شود که حوزه آبریز برخی سد‌ها فرسایشی است و رسوبات زیادی وارد این نوع سد‌ها می‌شود و نیاز است که لایروبی از این سد‌ها انجام شود.

اما بررسی کارشناسی نشان می‌دهد که معمولا رسوب زدایی و لایروبی در سد‌هایی که مشکل حاد رسوبی دارند اتفاق می‌افتد و با مطالعات هیدروگرافی که در دریاچه سد‌ها انجام می‌شود، با توجه به شرایط رسوبی مخزن عملیات رسوب‌زدایی و لایروبی برنامه ریزی می‌شود که این موضوع درباره سد‌های کشور صدق نمی‌کند.

هر سدی طول عمر خود را دارد، حوزه آبریز برخی سد‌ها فرسایشی است و رسوبات زیادی وارد این نوع سد‌ها می‌شود، اما برخی دیگر از سد‌ها مشکل آورد رسوب ندارند و سال‌ها عمر می‌کنند.

در این راستا، حمید منصوری – کارشناس ارشد اقلیم شناسی – اظهار کرد: رسوب زدایی و لایروبی در سد‌هایی که مشکل حاد رسوبی دارند اتفاق می‌افتد و با مطالعات هیدروگرافی که در دریاچه سد‌ها انجام می‌شود، با توجه به شرایط رسوبی مخزن عملیات رسوبزدایی و لایروبی برنامه ریزی می‌شود. همزمان با آبگیری سد‌ها که معمولا در ماه‌های فروردین و اردیبهشت انجام می‌شود، بر اثر بارش‌های بهاری و ذوب برف‌های ذخیره شده از زمستان با شکل گیری سیلاب علاوه بر آبگیری و افزایش حجم ذخیره آب، رسوباتی نیز وارد دریاچه سد‌ها می‌شود.

وی افزود: پس از اتمام فصل آبگیری و سیلابی با توجه به روند ته نشینی رسوبات با انجام عملیات لایروبی و رسوبزدایی حجم زیادی از بار رسوبی معلق را می‌توان تخلیه کرد، معمولا این عملیات هر ساله در سد‌های مختلف و بازگشایی دریچه‌های تخلیه تحتانی انجام می‌شود و این موضوع با توجه به وضعیت منابع آبی و سیلاب‌های شکل گرفته در حوضه‌های آبریز سد‌ها برنامه ریزی‌های لازم برای انجام عملیات جت زنی و تخلیه بخشی از رسوبات سد‌ها بررسی و اجرا می‌شود، با توجه به بافت زمین شناسی حوضه آبریز و موقعیت و ساختگاه سد‌های مختلف در صورتی که مشکل حاد رسوبی نداشته باشند، نیاز به لایروبی نخواهند داشت.

نرخ رسوب گذاری سد‌ها چقدر است؟

به گفته منصوری نرخ رسوبگذاری سالانه سد‌ها (درصد از دست دهی حجم مخازن) در ایران در حدود ۰.۷۵ درصد تخمین زده می‌شود که در مقایسه با مقدار متوسط جهانی (۱ درصد) در حد قابل قبول است، این مقدار در اروپا در حدود ۰.۲ درصد، متوسط خاورمیانه حدود ۱.۵ درصد و چین ۳.۲ درصد است.

این کارشناس ارشد اقلیم شناسی تاکید کرد: بحث رسوبات یکی از دغدغه‌های مهم بوده چرا که بحث لایروبی سد‌ها به دلیل مشکلات فنی و اجرایی و … امکان پذیر نیست و این کار هزینه بسیار بالایی دارد که انجام آن را ناممکن می‌سازد؛ اما از سوی دیگر بارندگی در ارتفاعات و زمین‌های بالا دست سد بدون توجه به این مسئله خاک‌ها و سنگ ریزه‌ها را شسته و به مرور بر لایه‌های کف سد‌ها انباشته می‌کند و عمر سدی را که با کلی هزینه ساخته شده است کاهش می‌دهد و صدمات جبران ناپذیری را وارد می‌کند.

بیشتر بخوانید:چگونه می‌شود پایداری منابع آب را بهبود بخشید؟

وی تصریح کرد: بنابراین به دلایل مختلف امکان لایروبی سد‌ها وجود ندارد و تنها کاری که می‌شود کرد این است که در فصل سیلاب دریچه‌ها باز شود تا بخشی از گل و لایی که در دریاچه قرار دارد تخلیه شود.

منصوری همچنین گفت: هرچند گفته می‌شود که در دنیا شیوه‌های مختلفی برای تخلیه سد‌ها وجود دارد، اما اعتقاد داریم که سایر کشور‌ها نیز هیچ گاه سدی را لایروبی نمی‌کنند، چون کاری پرهزینه و سخت است؛ بنابراین بعد از پر شدن یک سد از رسوبات، سد دیگری می‌سازند. بهترین شیوه کاهش رسوبات در مخازن سد‌ها گسترش آبخیزداری است و اگر بتوانیم از پر شدن سد‌ها از رسوبات جلوگیری کنیم، بهترین راه حل در مقطع کنونی است چرا که آبخیزداری در بالادست سد‌های کشور کمک می‌کند که سطوح خاک بالادست سد‌ها شسته نشود و به سمت سد‌ها حرکت نکند.

این کارشناس ارشد اقلیم شناسی همچنین توضیح داد: آب رودخانه نسبت به آب مخزن سد‌ها دو تفاوت عمده دارد یکی اینکه از آن گل آلودتر است و دوم آنکه سردتر است. این دو خاصیت باعث می‌شود که آب رودخانه سنگین‌تر از آب مخزن باشد؛ بنابراین جریان آب پس از ورود به مخزن در قسمت تحتانی مخزن در همان زیر آب و در امتداد شیب به حرکت خود ادامه می‌دهد. در مخزن یک لایه بندی از نظر آب به وجود می‌آید. جریان زیرین آب گل آلود پس از آنکه به قسمت انتهایی مخزن رسید به صورت عمودی بالا آمده و دوباره به سمت عقب برگشت می‌کند و در یک مسیر بیضی شکل جریان پیدا کرده و با آب داخل مخزن مخلوط می‌شود و چنانچه مخزن پر از آب باشد قسمتی از جریان از سرریز سد خارج می‌شود.

منصوری با بیان اینکه از نظر فنی و کارشناسی لایروبی پشت برخی سد‌ها امکان‌پذیر نیست. ضمن اینکه بارندگی رخ نداده که آب در مسیر جریان را پیدا کند گفت: همانگونه که می‌دانید برای پنج سال مداوم و اکنون که وارد سال ششم شدیم، در حالی که بارندگی انجام نشده و لایروبی راهکاری دقیق در کوتاه‌مدت برای گذر از این شرایط نیست.

وی تاکید کرد: بنابراین به بارش باران نیاز داریم و در مقابل در نقطه مصرف یعنی شهر‌ها هم باید مدیریت مصرف رخ دهد تا آبی که اکنون در مخازن وجود دارد، مدیریت شود تا به زمان بارش‌ها برسیم. همچنین توصیه می‌شود در این شرایط شهروندان مصارف غیرضروری خود را کمتر کنند و نسبت به الگوی مصرف طبیعی و نرمال، مصرف را انجام دهند تا بتوانیم از شرایط خشکسالی عبور کنیم.

به گفته این کارشناس ارشد اقلیم شناسی، کشور ما در نوار خشک کره زمین واقع شده بنابراین بارندگی آن به صورت طبیعی کمتر از ۲۵۰ میلی متر است و بارگذاری واحد‌های جمعیتی، صنعتی و الگوی کشت ما باید متناسب با ۲۵۰ میلی متر باشد.

وی با تأکید بر اینکه اگر بارگذاری بیشتر از ذخیره ۲۵۰ میلی متر باشد، با چالش یا تنش آبی مواجه می‌شویم، تشریح کرد: در حال حاضر راهکاری که در حوزه کشاورزی پیگیری می‌کنیم، رعایت الگوی کشت است. یعنی متناسب با ظرفیت آبی که وجود دارد، کشاورزی انجام شود. در تهران میزان آبی که برای شرب استفاده می‌شود، حدود ۴۳ درصد است و همین رقم در سایر استان‌ها زیر ۷ درصد است. به همین دلیل تأمین آب شرب در استان تهران اهمیت زیادی دارد چراکه منابع محدودی این آب را تأمین می‌کنند.

او خاطر نشان کرد: به صورت کلی سیاست‌های دولت و شرکت آب منطقه‌ای به سمت و سویی می‌رود که با مدیریت مصرف و رعایت الگوی کشت، خدمات، صنعت شرایط پیش آمده را پشت سر بگذاریم، وگرنه خشکسالی و کم آبی ذات اقلیم منطقه ماست و باید خود را با این شرایط سازگار کنیم.

منصوری گفت: یک الگوی مصرفی در حوزه آب شرب، صنعت و کشاورزی وجود دارد و زمانی که مصرف بیش از الگوی منطقی و علمی باشد، به آن مصرف بی رویه یا مصرف اضافی می‌گویند. شعار ما رعایت الگوی مصرف در حوزه‌های مختلف است که همکاران ما در اقداماتی را در زمینه ترویج، آموزش و ارتقای آگاهی‌های عمومی همانند تبلیغات انجام می‌دهند.

منبع: ایسنا