زمانی بود که مردم با خوابیدن روی بام خانه‌ها در شب‌های تابستان از تماشای آسمان پرستاره لذت می‌بردند. اما فرد نا‌آشنا با آلودگی نوری این روزها از خود می‌پرسد پس ستاره‌ها کجا رفتند؟ مشکل آن چیزی است که منجمان به آن «آلودگی نوری» می‌گویند. حالا که شهر‌ها روز‌به‌روز بزرگ‌تر می‌شوند، نور مصنوعی از هر گوشه به پهنه آسمان خزیده و بشر را از تماس با آسمان تاریک، جلوه‌گاه گیتی پهناور محروم کرده است.
خاطره تماشای راه شیری از بام خانه‌ها در تهران و دیگر شهر‌ها را اکنون فقط می‌توان از نسل‌های قدیمی سراغ گرفت. بسیاری از کودکان امروز اصلا نمی‌دانند که چرا به کهکشان ما راه شیری گفته می‌شود. چون آن‌ها از دیدن این نوار روشن در آسمان شب از نقطه‌ای تاریک و عاری از آلودگی نوری محروم بوده‌اند. درحالی‌که باید بتوان در یک شب صاف و غیرمهتابی با چشم غیرمسلح چندین هزار ستاره را دید، آلودگی نوری باعث شده به‌جز صور عمده فلکی – یا حتی کمتر از آن، چیز دیگری در آسمان دیده نشود. امروز حتی در بسیاری مناطق روستایی ایران نیز با آمدن جاده و برق، آسمان تاریک و پرستاره به خطر افتاده است.
حامد میرزاخلیل، کارشناس نجوم، با تأکید بر لزوم آگاه کردن مردم برای مبارزه با آلودگی نوری می‌گوید: آگاه کردن عموم در این مورد مشکل است و از طرفی تغییر ذهنیت در مورد اینکه بشر واقعا چقدر به نور مصنوعی در ساعات تاریک – چه برای کار و چه برای امنیت – نیاز دارد از دیگر مشکلات ما در این بخش است. بسیاری از مردم اصولا هنوز نمی‌دانند یا توجه نکرده‌اند که چرا آسمان شهر‌هایشان بی‌ستاره است و شاید اصلا برای آن‌ها مهم نباشد! متأسفانه در مورد آلودگی نوری کمتر کسی را می‌توان یافت که اطلاعاتی داشته باشد یا در زندگی شهری‌اش به آن توجه کرده باشد.
مسئولان ذیربط با علم نورپردازی فضا‌های شهری آشنا نیستند
با‌این‌حال او معتقد است که موضوع برای مردم جذاب است و به‌راحتی با آن رابطه برقرار می‌کنند. به‌علاوه به گفته او مقام‌های ذیربط با علم نورپردازی فضا‌های شهری آشنا نیستند و نمی‌دانند که بخش بزرگی از تشعشع منابع نوری مثل چراغ‌های برق خیابان با فرار مستقیم به آسمان نه‌فقط باعث آلودگی نوری بلکه اتلاف شدید انرژی می‌شود. آلودگی نوری علاوه بر مخدوش کردن زیبایی آسمان و لطمه زدن به علم نجوم، آثار منفی مهم دیگری نیز دارد. این آلودگی علاوه بر اینکه نشانگر اتلاف شدید انرژی است برای بسیاری از موجودات یک تهدید به‌حساب می‌آید. از‌جمله بسیاری پرندگان هنگام پرواز با دیدن نور چراغ‌ها سردرگم می‌شوند که می‌تواند بر الگو‌های تغذیه و تولید‌مثل آن‌ها اثر منفی بگذارد. دیگر اینکه آلودگی نوری در صورت شدید بودن و نفوذ آن به خانه‌ها باعث محرومیت از خواب خوب می‌شود و به‌سلامت فرد ضربه می‌زند.
اطلس آلودگی نوری نشان می‌دهد که ۸۳ درصد جمعیت جهان زیر آسمان‌هایی که ۱۰ درصد روشن‌تر از حالت طبیعی است زندگی می‌کنند و حتی شدت آلودگی نوری در برخی مناطق بیشتر است به‌طوری‌که حدود ۱۴ درصد جمعیت جهان در محیطی چنان نورانی زندگی می‌کنند که چشم‌شان نیازی به تطبیق با تاریکی در شب پیدا نمی‌کند.
آرش اسدی نیز در قامت کارشناس نجوم اظهارات حامد میرزاخلیل را تکرار کرده و می‌گوید: شب‌هایی که هرگز به تاریکی طبیعی نمی‌رسد بر زندگی شبانه جانواران اثر می‌گذارد و در انسان هم به اختلال خواب و بعضی بیماری‌ها پیونده زده شده است.
او معتقد است، هرچند نورپردازی برای توسعه و ایمنی مهم است اما تکنولوژی باید پیشرفت کند: «خیلی از تیر‌های چراغ‌برق در خیابان طراحی خوبی ندارند. نور را به‌جا‌هایی می‌تابانند که فایده‌ای ندارد – مثلا وقتی مقداری از نور راهی آسمان می‌شود واقعا به نفع هیچ‌کس نیست. میان خیابانی که به‌خوبی نور می‌گیرد و همه به‌راحتی و در امنیت تردد می‌کنند و خیابانی که بیش‌از‌حد نورانی شده یعنی نور زائد در آن هست فرق زیادی هست. بدون تردید چراغ‌هایی که پوشش خوبی دارند، طوری که نور به آسمان نمی‌تابد و امکان کم‌نور کردن یا خاموش کردن آن‌ها در موارد غیرضروری وجود دارد نه‌فقط از مشکل آلودگی نوری می‌کاهد بلکه باعث ذخیره انرژی می‌شود.
نور در آلوده‌سازی محیط نقش بسزایی دارد
آن‌طور که مهدی جوان‌بخت از دیگر کارشناسان نجوم می‌گوید، بسیاری از ما با آلودگی هوا، آلودگی آب و آلودگی زمین آشنا هستیم، اما یکی از آلاینده‌های کمتر موردتوجه، نور است. نور در کنار دیگر ماده‌ها، می‌تواند در آلوده‌سازی محیط نقش بسزایی داشته باشد. این آلودگی درنتیجه‌ی شهرنشینی و صنعتی‌شدن به وجود آمده و همگام با زباله‌های پلاستیکی، گازهای گلخانه‌ای و فاضلاب، تنها یکی‌از اشکال متعدد آلاینده‌ها در زمین محسوب می‌شود.
به‌گفته‌ انجمن بین‌المللی آسمان تاریک، آلودگی نوری متغیری است که توسط بشر ساخته شده و مجموعه‌ای از سطوح نور است که نسبت‌به میزان نور طبیعی در فضای باز ایجاد می‌شود؛ وقتی‌که نور اضافی بیش‌از‌حد وارد محیط و از کنترل زمان‌سنج‌ها و سنسورها خارج شود، آلودگی نوری ایجاد می‌شود. استفاده از رنگ‌های اشتباه برای نورافشانی محیط نیز بر بسیاری از بخش‌های جهان از‌جمله پرندگان مهاجر، گرده‌افشانی و پستاندارانی از‌جمله انسان تأثیر منفی می‌گذارد.
نتایج یک پژوهش نشان می‌دهد که آسمان شب در سراسر زمین با نرخ فزاینده‌ای، بسیار بیشتر از تخمین‌های پیشینِ ماهواره‌ها، در حال روشن‌تر شدن است. به‌عبارت‌دیگر، ستارگان کم‌نور‌تر، با روشن شدن آسمان به خاطر نور‌های مصنوعی، به‌سرعت در حال محو شدن هستند.
مهدی جوان‌بخت، با اشاره به نتایج این پژوهش نوشته است: براساس مشاهدات بیش از ۵۰ هزار شهروند-دانشمند از سراسر جهان که دید خود از آسمان شب را با نقشه‌های ستارگان در سطوح مختلف آلودگی نوری مقایسه کرده‌اند، آسمان شب بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲، هرساله ۷ تا ۱۰ درصد روشن‌تر شده است. این معادل دو برابر شدن روشنایی آسمان شب در کمتر از ۸ سال یا ۴ برابر شدن آن در ۱۸ سال است. پژوهشگران تخمین می‌زنند، کودکی که زیر آسمانی با ۲۵۰ ستاره‌  قابل‌دیدن با چشم غیرمسلح، به دنیا می‌آید، در زمان فارغ‌التحصیلی از مدرسه، کمتر از ۱۰۰ ستاره را در همان منطقه می‌تواند ببیند.
آلودگی نوری گواهی بر هدر رفت انرژی
غزل امیری نیز از کارشناسان این حوزه براین نکته تأکید می‌کند که «همانند بسیاری از آلاینده‌های دیگر، آلودگی نوری نیز یکی‌از عوارض تمدن صنعتی انسان است. منابع آلودگی نوری، نورپردازی‌های خارجی و داخلی ساختمان‌ها، تابلوهای تبلیغاتی، املاک تجاری، ادارات، کارخانه‌ها، چراغ‌های خیابان و تمامی منابع دیگر، روشنایی مصنوعی در شب است. آلودگی نوری توسط انواع دیگر آلودگی‌ها در هوا، مانند دود و گرد‌و‌غبار، تقویت می‌شود. دلیلش این است که آلودگی هوا، نورهای اضافی را در تمام جهات مختلف پراکنده و آسمان را حتی بیشتر از قبل روشن می‌کند.»
این کارشناس توضیح می‌دهد: «مردم اغلب با دیدن عکس‌ها و ویدئوهایی که ایستگاه فضایی از کره زمین در شب تهیه‌کرده است، از زیبایی نور شهرها شگفت‌زده می‌شوند. شهرهای درخشان در شب- عکسی که از ایستگاه بین‌المللی فضایی گرفته‌شده است بسیار زیباست اما درواقع نشان‌دهنده میزان آلودگی نوری و گواهی بر هدر دادن انرژی است. آن‌ها متوجه نیستند که این تصاویر درواقع تصاویر آلودگی نوری کره زمین هستند. مثل این است که از رنگ‌های رنگین‌کمان مانندی که روی نفت و گازوئیل شناور برآب‌ دیده می‌شود تعریف کنید اما متوجه نباشید که این یعنی آب با مواد شیمیایی آلوده‌شده است.»
امیری می‌گوید: «امیدوار بوده است در سال‌های اخیر کمی بهبود در وضعیت آلودگی نوری ایجاد شود چون در بسیاری از شهرها، خصوصا در کشورهای پیشرفته، سیاست‌های استفاده بهینه از انرژی اجرا می‌شوند. در بسیاری از این شهرها چراغ‌های قدیمی با چراغ‌های ال‌ای‌دی جایگزین شده‌اند. این لامپ‌ها مستقیما به پایین می‌تابند تا فقط محدوده‌ای که لازم است را روشن کنند. بنابراین امیدوار بودیم با بهبود جهت تابیدن نور چراغ‌ها مشکل آلودگی نوری بهتر شود اما آنقدر چراغ‌ها انواع مختلفی دارند – چراغ خیابان‌ها، چراغ‌های تزئینی، تبلیغاتی – که همه آن‌ها در کنار هم به‌اضافه نورهای دیگر، در عمل مشکل پرنور بودن آسمان شب را بدتر کرده‌اند. طبق مطالعه‌ای که آژانس فضایی اروپا انجام داده، چراغ‌های کم‌مصرف ال‌ای‌دی خود بخشی از مشکل هستند.»
با «پارادوکس روشنایی» مواجهیم
آنطور که نتایج مطالعات نشان می‌دهد، ما اکنون با «پارادوکس روشنایی» مواجهیم، به این مفهوم که «اگرچه ظهور چراغ‌های ال‌ای‌دی نوید کاهش مصرف انرژی و بهبود دید آسمان شب را داده بود، اما درمجموع میزان نور افزایش داشته و همراه آن اعتیاد مردم به نور هم بیشتر شده است. آلودگی نوری فقط دیدن آسمان شب و ستاره‌ها را مشکل‌تر نمی‌کند. این آلودگی می‌تواند بر سلامت انسان و الگوی خواب ما هم تأثیر منفی داشته باشد. همچنین می‌تواند الگوی رفتاری بعضی از حیوانات شب‌زنده‌دار را هم تغییر بدهد. یک تحقیق نشان داده آلودگی نوری ممکن است با کاهش جمعیت حشرات ارتباط داشته باشد. مطابق تأکیدات کارشناسان، وضعیت نباید این‌طور باشد. راه‌های زیادی برای بهبود این شرایط وجود دارد. اگر در نورپردازی فضاها بیشتر دقت کنیم، حتما می‌توانیم اسکای گلو را کم کنیم وهم زمان نور کافی روی زمین  داشته باشیم. باید به یاد داشت، آلودگی نوری، هدر دادن انرژی است. ما همچنان داریم انرژی نور را به اتمسفر می‌فرستیم و شاید این کاری است که نباید انجام بدهیم.»
آلودگی نوری می‌تواند با آلودگی شیمیایی تعامل خطرناکی ایجاد کند
اما تاکنون بیشترین جنبه‌هایی که درمورد آلودگی نوری موردبحث بوده، محروم کردن ما از زیبایی‌های شب، یا کمی فراتر از آن، نگرانی‌های کلی‌ای بوده که درمورد بر هم زده شدن امنیت زیستگاه‌های طبیعی و اختلال در زیست حیات غیرانسانی وجود داشته است و کمتر دیده‌ایم فراتر و جزئی‌تر به پیامدهای این نوع از آلودگی پرداخته شود. اما مقاله «هرت و همکاران» که در «مجله صنوبر» بازنشر شده، ازجمله مطالعاتی است که می‌تواند دید وسیع‌تری نسبت به ابعاد اکولوژیک آلودگی نوری به مخاطب بدهد. در اینجا سعی شده تا نتایج مطالعه این محقق به‌طور خلاصه و به زبانی ساده بیان شود.
آلودگی نوری، که به‌عنوان افزایش مصنوع و نامناسب روشنایی در شب تعریف می‌شود، به‌طور فزاینده‌ای به‌عنوان یک تهدید جهانی جدی برای تنوع زیستی و عملکرد اکوسیستم‌ها شناخته می‌شود. درحالی‌که تأثیرات مستقیم نور مصنوعی در شب بر رفتارهای فردی موجودات زنده (مانند جذب حشرات به نور یا گم کردن مسیر توسط لاک‌پشت‌های دریایی) نسبتا شناخته‌شده است، درک ما از پیامدهای گسترده‌تر آن در سطح سیستم‌های اکولوژیکی پیچیده هنوز در حال تکامل است.
این مقاله با تمرکز بر این جنبه کلیدی، استدلال می‌کند که برای درک کامل تأثیر آلودگی نوری، باید آن را فراتر از یک محرک و عامل استرس‌زای منفرد در نظر گرفت و آن را در چارچوب تعاملات پیچیده با سایر فشارهای زیست‌محیطی مانند تغییرات آب‌وهوایی، آلودگی شیمیایی و تخریب زیستگاه موردبررسی قرار داد. این مقاله با استفاده از چارچوب «تأثیرات اکولوژیکی تجمعی»، به بررسی این می‌پردازد که چگونه آلودگی نوری می‌تواند اثرات سایر عوامل استرس‌زا را تشدید کند و درنهایت ثبات و تاب‌آوری کل سیستم‌های زیست‌محیطی را تضعیف نماید.
یکی از مفاهیم محوری در این تحلیل، نقش آلودگی نوری به‌عنوان یک «فشار مضاعف» است. به این معنا که آلودگی نوری نه تنها به‌طور مستقیم بر گونه‌ها تأثیر می‌گذارد، بلکه توانایی آن‌ها را برای مقابله با سایر عوامل استرس‌زا کاهش می‌دهد. برای مثال، تغییرات آب‌وهوایی و آلودگی نوری اغلب به‌طور هم‌زمان عمل می‌کنند. افزایش دما می‌تواند فنولوژی (زمان‌بندی رویدادهای زیستی) گونه‌ها را تغییر دهد، درحالی‌که نور مصنوعی می‌تواند سیگنال‌های طبیعی نوری که این رویدادها را تنظیم می‌کنند، مخدوش کند.
این تداخل می‌تواند منجر به ناهماهنگی زمانی بین گونه‌هایی شود که به‌طور متقابل به یکدیگر وابسته هستند، مانند گیاهان و گرده‌افشان‌های آن‌ها. زمانی که زنبورها به دلیل نور مصنوعی فعالیت خود را زودتر یا دیرتر از زمان شکوفه‌دهی گیاهان آغاز کنند، هم تولیدمثل گیاه و هم منبع غذایی گرده‌افشان تحت تأثیر قرار می‌گیرد. این ناهماهنگی می‌تواند تاب‌آوری کل اکوسیستم را در برابر گرمایش جهانی کاهش دهد.
به‌طور مشابه، آلودگی نوری می‌تواند با آلودگی شیمیایی تعامل خطرناکی ایجاد کند. بسیاری از حشرات که به سمت نور جذب می‌شوند، در اطراف چراغ‌ها تجمع می‌کنند و در معرض غلظت‌های بالاتری از آفت‌کش‌ها یا سایر آلاینده‌های موجود در هوا قرار می‌گیرند. این موضوع نه تنها جمعیت حشرات را مستقیما کاهش می‌دهد، بلکه زنجیره غذایی را نیز مختل می‌کند، زیرا این حشرات منبع غذایی برای گونه‌های دیگر مانند پرندگان یا خفاش‌ها هستند.از سوی دیگر، آلودگی نوری می‌تواند تأثیر آلاینده‌های شیمیایی را بر فیزیولوژی موجودات تشدید کند. برای نمونه، نور مصنوعی می‌تواند روند تجزیه سموم در آب را کُند کند یا پاسخ استرس موجودات به این سموم را تغییر دهد.این تعاملات چندگانه نشان می‌دهد که آلودگی نوری به‌تنهایی یک تهدید محسوب نمی‌شود، بلکه به‌عنوان یک تقویت‌کننده برای سایر تهدیدات عمل می‌کند.
تأثیرات غیرمستقیم آلودگی نوری در شبکه‌های غذایی
این مقاله همچنین بر اهمیت در نظر گرفتن تأثیرات غیرمستقیم و آبشاری آلودگی نوری در شبکه‌های غذایی تأکید می‌کند. یک تغییر در جمعیت یک‌گونه به دلیل قرارگیری در معرض نور مصنوعی می‌تواند اثرات موج‌داری بر کل جامعه زیستی داشته باشد. به‌عنوان‌مثال، کاهش جمعیت شکارگران شب‌فعال مانند خفاش‌ها یا جغدها به دلیل تغییر در رفتار شکار یا اختلال در مهاجرت ناشی از نور، می‌تواند منجر به افزایش جمعیت طعمه‌های آن‌ها (مانند جوندگان یا حشرات آفت) شود.
این افزایش به‌نوبه خود می‌تواند فشار بیشتری بر پوشش گیاهی وارد کند و ساختار اکوسیستم را تغییر دهد. این اثرات آبشاری می‌توانند حتی به مناطق دور از منبع نور نیز سرایت کنند، به‌ویژه زمانی که گونه‌های مهاجر تحت تأثیر قرار می‌گیرند. پرندگانی که مسیر مهاجرت خود را به دلیل آلودگی نوری شهرها از دست می‌دهند، ممکن است در مناطق توقف خود که ممکن است تاریک و بکر باشند، حضور نیابند و درنتیجه عملکرد آن اکوسیستم را تغییر دهند.
یکی از جنبه‌های نوآورانه‌ای که مقاله به آن می‌پردازد، مفهوم«اثرات انتقالی» است. آلودگی نوری می‌تواند مرزهای بین زیستگاه‌ها را تغییر دهد و بر پویایی لکه‌های زیستگاهی تأثیر بگذارد. نور می‌تواند به‌عنوان یک مانع عمل کند و حرکت گونه‌ها بین زیستگاه‌های مختلف را محدود نماید، که این امر می‌تواند جریان ژن را کاهش داده و جمعیت‌ها را منزوی و آسیب‌پذیر کند.
از طرف دیگر، نور می‌تواند برخی از گونه‌های عمومی یا مهاجم را به‌سوی لبه‌های اکوسیستم جذب کند و به آن‌ها اجازه دهد تا به زیستگاه‌های جدید نفوذ کنند و رقابت را افزایش داده و گونه‌های بومی را جابه‌جا نمایند. این پویایی‌ها به‌ویژه در مناظر طبیعی که با مناطق شهری هم‌مرز هستند، حیاتی است و نشان می‌دهد که چگونه آلودگی نوری می‌تواند ساختار و عملکرد کل چشم‌اندازهای زیست‌محیطی را تغییر دهد.
مقاله خاطرنشان می‌کند که برای کاهش مؤثر این اثرات، باید راه‌حل‌هایی فراتر از کاهش شدت نور در نظر گرفته شود. عواملی مانند طیف نور (رنگ)، زمان‌بندی روشنایی و جهت‌دهی آن نیز از اهمیت بالایی برخوردارند. برای مثال، نورهای با طول‌موج کوتاه (آبی) تأثیرات زیست‌محیطی شدیدتری دارند، بنابراین استفاده از نورهای کهربایی یا قرمز می‌تواند گزینه بهتری باشد.
لزوم برنامه‌ریزی برای خاموش کردن نورها در ساعات خاصی از شب
علاوه بر این، برنامه‌ریزی برای خاموش کردن نورها در ساعات خاصی از شب یا استفاده از پوشش‌هایی که نور را فقط به سمت پایین هدایت می‌کنند، می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی تأثیرات منفی را کاهش دهد. بااین‌حال، این مقاله هشدار می‌دهد که حتی این راه‌حل‌های فنی ممکن است پیامدهای ناخواسته‌ای داشته باشند و نیاز به ارزیابی دقیق در زمینه‌های محلی دارند.
درنتیجه، این مقاله باقوت استدلال می‌کند که آلودگی نوری یک تهدید فراگیر و پیچیده برای یکپارچگی سیستم‌های اکولوژیکی است. رویکرد کنونی در مدیریت محیط‌زیست که اغلب آلودگی نوری را به‌صورت مجزا از سایر استرسورها در نظر می‌گیرد، ناکافی است. درک این‌که چگونه نور مصنوعی در شب با سایر عوامل فشار تعامل می‌کند، برای پیش‌بینی و کاهش تأثیرات آن بر تنوع زیستی و خدمات اکوسیستمی که به آن وابسته هستیم، حیاتی است.
آینده پژوهش در این زمینه باید بر پر کردن شکاف‌های دانش در مورد این تعاملات پیچیده، به‌ویژه در سطح اکوسیستم و در درازمدت، متمرکز شود. تنها با درک آلودگی نوری به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از مجموعه فشارهای انسانی بر کره زمین، می‌توانیم راهبردهای مدیریتی مؤثری را برای حفظ تاب‌آوری و سلامت سیستم‌های زیست‌محیطی پیچیده در جهان رو به توسعه طراحی کنیم.