اقتصاد۲۴-گره ترافیک چالش بزرگ شهر تهران و شهروندان این کلان شهر است. در حالی که عدم توسعه کافی حمل و نقل عمومی و کمبود ناوگان مترو و اتوبوس‌های درون شهری عامل اصلی بروز گره ترافیکی و معطلی چند‌ساعته شهروندان است؛ اما مدیریت شهری مسوولیت بخشی از این وضعیت را متوجه شهروندان تهرانی می‌داند؛ به نحوی که با نصب تابلو در برخی اتوبان‌های شهر سعی کرده است مردم را به کاهش استفاده از خودروی شخصی با هدف کاهش ترافیک سوق دهد. با وجود این، این سوال مطرح است که آیا حمل و نقل عمومی تهران از توان کافی برای جذب مسافر بیشتر برخوردار است؟

درحالی که شهرداری تهران در تابلو‌های نصب شده در اتوبان‌ها راه بازشدن گره ترافیکی را از مردم جویا شده؛ «دنیای اقتصاد» برای بررسی این سوال به گفت‌و‌گو با دو صاحب نظر حوزه ترافیک نشست. این صاحب نظران متفق القول هستند که استفاده از حمل و نقل عمومی راه‌حل گره ترافیکی تهران است؛ اما در شرایط کنونی ناوگان حمل و نقل عمومی پاسخگوی این نیاز نیست.

ازدحام و معطلی در انتظار متروسواران

بر اساس مصوبه جلسه ۱۹۱ شورای عالی ترافیک کشور در سوم بهمن ماه سال ۱۴۰۲، احداث کریدور پرسرعت همگانی (HOV) در مسیر بزرگراهی شرقی-غربی مورد موافقت قرار گرفت و شهرداری تهران نیز ایجاد این مسیر ویژه در مسیر مصوب را در دستورکار خود قرار داد. خطوط پرسرنشین یا همان HOV به مسیری گفته می‌شود که تنها وسایل نقلیه با تعداد معینی از سرنشینان اجازه تردد در آنها را دارند. هدف اصلی این خطوط کاهش ترافیک، تشویق به استفاده از خودرو‌های اشتراکی و بهبود کیفیت هوا اعلام شد. طی بیش از یک سال سپری شده از تصویب این طرح در شورای عالی ترافیک، اجرای آن به کشیده شدن خط زرد نمایشی در چند بزرگراه و نصب چند تابلو برای طرح سوال از شهروندان منتج شد. البته مدیران شهری و پلیس راهور بر اجرای این طرح در آینده نه‌چندان دور همچنان تاکید دارند.

در مبادی خطوط درنظر گرفته شده برای اجرای طرح HOV، سازمان زیباسازی شهر تهران تابلو‌هایی درباره دلایل بروز ترافیک شهر تهران، راه گره گشایی از معضل ترافیک و نقش شهروندان در کاهش ترافیک نصب کرده است. رویه سوال‌های مطرح‌شده در این تابلو‌ها به گونه‌ای است که چند موضوع را به ذهن شهروندان یعنی مخاطبان متبادر می‌کند.

اول آنکه شهروندان در بروز ترافیک شهری نقش دارند و دوم آنکه مردم با تغییر رفتار سفر می‌توانند به تنهایی گره ترافیکی پایتخت را باز کنند. اگرچه استفاده از حمل و نقل عمومی ضرورتی غیرقابل انکار برای حل گره ترافیکی در کلان شهر‌ها است؛ اما وضعیت ناوگان حمل و نقل عمومی در شهر تهران پاسخگوی نیاز جابه جایی مسافران نیست و در چنین شرایطی ترغیب مردم به استفاده بیشتر از حمل و نقل عمومی توصیه‌ای بدون ظرفیت اجرایی شدن تلقی می‌شود. عقب بودن قابل توجه وضعیت کنونی حمل ونقل عمومی شهر تهران نسبت به وضعیت ایده آل باعث شده تا شهروندان پایتخت در استفاده از حمل ونقل عمومی با دو چالش مهم «معطلی» و «ازدحام» مواجه باشند. درحالی که طول خطوط مترو درون شهری تهران باید به ۵۰۰ کیلومتر برسد؛ به گفته محسن هرمزی، معاون حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران تا پایان سال ۱۴۰۳ برابر ۳۰۸ کیلومتر مترو درون شهری در شهر تهران کشیده شده است.

مدت زمان انتظار طولانی برای رسیدن قطار‌ها چالش بعدی متروسواران در تهران است. در حالی که مدت زمان انتظار برای رسیدن قطار مترو در کلان شهر‌های مدرن ۲ تا ۳ دقیقه درنظر گرفته شده، این زمان برای شهر تهران ۴ تا ۱۰ دقیقه بسته به خط متفاوت است. در عین حال میزان گسترش خطوط مترو در شهر تهران به نحوی است که در بسیاری از مناطق دسترسی آسانی به مبادی ورودی مترو وجود ندارد؛ در چنین شرایطی طبیعتا تمایل به استفاده از این خطوط در میان شهروندان کاهش پیدا می‌کند و البته ناوگان فعلی حمل و نقل عمومی در کشور ظرفیت پذیرش مسافران بیشتری را نیز ندارد.

اگرچه به نظر می‌رسد که شهرداری با نصب تابلو درصدد اجرای کار فرهنگی برای تشویق مردم به استفا‌ده از حمل و نقل عمومی برای رفع معضل ترافیک است؛ اما واقعیت آن است که افزایش استفاده از حمل و نقل عمومی در سطح شهر تهران بیش از آنکه به کار فرهنگی نیاز داشته باشد به توسعه خطوط و افزایش ناوگان نیاز دارد. درواقع اگر ناوگان حمل و نقل عمومی حداقل سرویس مطلوب را ارائه کند؛ مردم این گزینه را به استفاده از خودروی شخصی ترجیح می‌دهند. استفاده از خودروی شخصی در شهر پرترافیک تهران چالش‌های متعددی نظیر معطلی در ترافیک، احتمال تصادف با موتورسواران و چالش در یافتن محل مناسب پارک را به همراه دارد.

بیشتر بخوانید:تهران در وضعیت کم سابقه قرار دارد

معایب متعدد استفاده از خودروی شخصی در سال‌های اخیر به میزانی زیاد شده که اگر حمل و نقل عمومی افزایش یابد، قطعا بخش عمده‌ای از مردم استفاده از آن را به استفاده از خودروی شخصی ترجیح می‌دهند. اگرچه مدیران شهری طی سال‌های اخیر بر افزایش توجه به حوزه حمل و نقل عمومی تاکید دارند؛ اما بررسی بودجه نویسی شهرداری تهران از آن حکایت دارد که همچنان بزرگراه سازی و توسعه خیابان‌ها در اولویت شهرداری تهران است. در بودجه امسال شهرداری تهران، سهم ۸ درصدی به مترو، سهم ۷ درصدی به اتوبوسرانی و سهم ۸ درصدی برای بزرگراه‌سازی در نظر گرفته شده است.

بخش عمده‌ای از بودجه شهرداری تهران صرف هزینه‌های جاری شده و در نهایت حمل ونقل عمومی به دلیل مانع بودجه‌ای از توسعه باز‌می ماند. حسین ایمانی‌جاجرمی پژوهشگر حوزه اقتصاد شهر در صفحه شخصی خود در یکی از شبکه‌های اجتماعی پنج ایراد اساسی را متوجه مترو تهران می‌داند؛ تهویه نامطبوع، معطلی در ایستگاه‌ها، معطلی ۴ تا ۱۰ دقیقه‌ای برای رسیدن قطار، آسانسور‌های خراب و دشوار شدن خروج مسافران به‌ویژه سالمندان و افراد معلول و پاسخگویی ضعیف نیرو‌های مشغول به کار در مترو به افرادی که برای نخستین بار این وسیله حمل و نقل را انتخاب کرده‌اند؛ باعث می‌شود که مترو تهران از کیفیت درخوری برخوردار نباشد.

گویا شهروندان مقصر هستند

سید جعفر تشکری هاشمی رئیس‌کمیسیون حمل ونقل شورای شهر تهران در خصوص تابلو‌های نصب شده در سطح شهر درخصوص سوال از شهروندان برای راه حل ترافیک گفت: در وهله ابتدایی معتقدم هر فرد و نهادی باید متمرکز بر وظایف اصلی خود شود. علت بروز ترافیک و رسیدن به راه حل برای رفع آن نیاز به نظرسنجی از مردم آن هم در تابلو‌های شهری ندارد.

اگر شهرداری به واقع دلیل ترافیک و راه حل رفع این معضل را نمی‌داند؛ می‌تواند از کارشناسان و متخصصان قضیه در داخل بدنه شهرداری یا خارج از آن کمک بگیرد. وی ادامه داد: بخشی از تابلو‌های تبلیغاتی در سطح شهر به نحوی طراحی شده‌اند که تمرکز رانندگان را برهم می‌زنند؛ به عنوان مثال میزان قابل‌توجهی متن دارند و این موضوع با ایجاد حواس‌پرتی برای راننده، احتمال خطر تصادفات را افزایش می‌دهد. در چنین شرایطی انتظار می‌رود که شهرداری از نصب تابلو‌هایی که خیرگی یا حواس پرتی رانندگان را درپی دارد، ممانعت کند تا به این ترتیب از بروز ناایمنی در سطح شهر جلوگیری شود. سیدجعفر تشکری هاشمی گفت: راه حل بحران ترافیک تهران شناخته شده است؛ در موارد بسیاری در صحن شورای شهر در این خصوص صحبت شده و نظرات متخصصان نیز ارائه شده است. اگر به واقع شهرداری به دنبال یافتن راه حل است، می‌تواند راه حل را با برگزاری نشست با خبرگان و دانشگاهیان بیابد تا در نهایت راهکاری متناسب با اولویت‌های شهر اخذ شود. طبیعتا راه حل این چالش در کنار خیابان و با نظرسنجی بیلبوردی پیدا نمی‌شود.

رئیس کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورای شهر ادامه داد: نحوه سوالات پرسیده شده در تابلو‌ها شهری در خصوص علت بروز ترافیک و راه حل آن، به گونه‌ای است که گویا شهروندان مقصر بروز ترافیک هستند. مقصر نشان دادن مردم در بروز مشکلات امری نسبتا رایج در کشور است. اگر وضعیت حمل‌ونقل عمومی در شهر تهران خوب بود، کدام فردی حاضر بود که ماشین چند صد میلیونی یا چند میلیارد تومانی خود را به شهری بیاورد که به دلیل حضور موتورسوار‌ها و نحوه راندن آنها هر لحظه امکان تصادف در آن وجود دارد. درعین حال ساعات طولانی در ترافیک بماند، با این هدف که از خودروی شخصی استفاده کند. طبیعتا این خواست مردم نیست.

بلکه کمبود و در واقع کمبود حمل‌ونقل عمومی کافی و در شأن مردم، آنها را به سمت استفاده از خودروی شخصی هل داده است. تشکری هاشمی گفت: اگر حمل‌ونقل عمومی با ویژگی‌های لازم نظیر در دسترس بودن، مطمئن بودن، راحتی، با حداقل سرفاصله در سطح شهر به شکل پیوسته و یکپارچه وجود داشت؛ طبیعتا مردم استفاده از آن را به استفاده از خودروی شخصی ترجیح می‌دادند و نیاز به توصیه و نصیحت نیز نبود. وی افزود: نبود ابزار سفر باعث شده تا مردم به سمت استفاده از خودروی شخصی بروند.

از قضا مسوول تامین ابزار سفر نیز در وهله ابتدایی شهرداری تهران و پس از آن دولت است؛ بنابراین انتظار می‌رود که شهرداری به جای توصیه به استفاده از حمل‌ونقل عمومی، چالش‌های این بخش را مرتفع کند تا مردم سفر با وسایل حمل‌ونقل عمومی را انتخاب کنند. رئیس کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شهر تهران گفت: بر اساس برآورد‌ها تهران در سال ۱۴۰۴ به ۱۱‌هزار اتوبوس نیاز دارد؛ این درحالی است که در شرایط کنونی کمتر از ۳‌هزار اتوبوس در شهر تهران فعال است. این کسری مردم را ملزم به استفاده از ماشین یا موتور کرده و طبیعتا پیامد‌هایی نظیر ترافیک را نیز به همراه دارد.

علت ترافیک «عیان» است؛ نیاز به «بیان» ندارد

محمد علیخانی عضو شورای شهر پنجم تهران درگفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» درباره نصب تابلو‌های نظرخواهی از شهروندان درباره علت بروز ترافیک و راهکار‌های رفع آن گفت: این‌گونه سوال پرسیدن در سطح تابلو‌های شهری در حالی که علت بروز ترافیک و راه‌حل این چالش مشخص است، بیشتر جنبه عوام فریبی دارد. متخصصان حوزه مدیریت شهری به درستی راه گره گشایی از ترافیک را می‌دانند و یافتن جواب آن نیاز به نظرسنجی ندارد. مردم تهران در گذشته بار‌ها در نظرسنجی‌های رسمی ترافیک و آلودگی هوا را به عنوان دو چالش اصلی و اولویت دار خود عنوان کرده‌اند.

بیشتر بخوانید:ساعت جدید فعالیت مدارس تهران مشخص شد

با وجود این مدیران شهری توجه چندانی به نظرات مردم نداشته‌اند و نظرات مردم را در تصمیم‌گیری لحاظ نکرده‌اند. وی ادامه داد: ترافیک معضل بزرگی برای شهر تهران است؛ معضلی که خود یکی از عوامل اصلی بروز آلودگی هوا بوده و آن را تشدید می‌کند. آخرین برآورد‌ها از آن حکایت دارد که هر روز به‌طور متوسط ۲۰ میلیون سفر در سطح شهر تهران انجام می‌شود؛ برای رسیدن به شرایط مطلوب به لحاظ ترافیکی باید حداقل ۱۵ میلیون سفر با حمل و نقل عمومی انجام شود. اما سهم حمل و نقل عمومی در سفر‌های درون‌شهری تهران به مراتب کمتر از ارقام مدنظر است. به‌طور متوسط روزانه ۳ میلیون سفر از طریق مترو درون شهری و ۳ میلیون سفر نیز با اتوبوس‌ها انجام می‌شود؛ بنابراین در شرایط کنونی سهم حمل و نقل عمومی در جابه‌جایی شهروندان کمتر از ۵۰ درصد میزانی است که باید باشد؛ در چنین شرایطی بروز ترافیک کاملا طبیعی است. این عضو سابق شورای شهر تهران گفت: وضعیت حمل و نقل عمومی در تهران به لحاظ توسعه خطوط و میزان ناوگان پاسخگوی حمل مسافر مطابق آنچه تهران نیاز دارد نیست؛ در چنین شرایطی راه گره گشایی از ترافیک توسعه حمل و نقل عمومی با محوریت حمل انبوه بر همانند مترو است. مطابق برنامه طول خطوط مترو تهران باید به ۵۰۰ کیلومتر برسد؛ اما در شرایط کنونی طول خطوط مترو شهر تهران تقریبا ۳۰۰ کیلومتر است؛ در عین حال طبق برنامه هر سال باید ۱۲ کیلومتر به طول خطوط مترو افزوده شود.

البته این میزان حداقل افزایش طول خطوط مترو در شهر تهران است، اما با توجه به شرایط و ضرورت توسعه تجهیزات، تامین واگن و… بعید است که میزان افزایش طول خطوط مترو در هر سال بیش از این رقم محقق شود. در چنین شرایطی کمبود در بخش حمل و نقل عمومی عیان بوده و طبیعی است که این وضعیت به ترافیک منجر شود. وی گفت: محدودیت منابع مالی، تورم و تحریم باعث شده تا توسعه حمل و نقل عمومی در شهر تهران مطابق برنامه پیش نرود. با توجه به روند صعودی نرخ ارز و وابستگی بخشی از سیستم حمل و نقل عمومی در کشور به واردات نظیر واردات تجهیزات، واگن، اتوبوس و… ارتقای ظرفیت و توسعه خطوط حمل و نقل عمومی هر روز با چالش بیشتری مواجه می‌شود. علیخانی گفت: مدیریت شهری علاوه بر محدودیت منابع با چالش صرف بودجه در بخش‌های غیرضروری نیز مواجه است.

درواقع عدم توزیع مناسب منابع مالی به چالش توسعه حمل و نقل عمومی می‌افزاید. در دوره پیشین شورا نظرسنجی از شهروندان تهرانی انجام شد که در آن مشخص شد که ترافیک و آلودگی هوا دو چالش اصلی شهر تهران از نگاه شهروندان است؛ از قضا کارشناسان نیز همین نظر را درباره چالش‌های تهران دارند. با وجود این نحوه تخصیص بودجه شهرداری مطابق اولویت بندی مردم و کارشناسان نیست. به عنوان مثال نصب همین تابلو‌ها در سطح معابر شهری به مفهوم هدررفت منابع مالی و دور شدن از هدف اصلی بهبود وضعیت حمل و نقل عمومی است. در عین حال طی سال‌های اخیر شهرداری تهران بخش قابل توجهی از بودجه خود را به برگزاری مراسم‌های غیرضروری اختصاص داده است. اگرچه برگزاری جشن و مراسم در میزانی محدود از سوی شهرداری قابل توجیه است؛ اما رویه سال‌های اخیر شهرداری و صرف هزینه‌های غیرضرور در این بخش‌ها در شرایط کنونی اقتصادی کشور به صلاح نیست.

وی ادامه داد: در کنار موارد یاد شده، تحریم هزینه واردات و توسعه را افزایش داده، در حال حاضر امکان ورود سرمایه خارجی نیست و این موضوع نیز توسعه حمل و نقل عمومی را دشوار کرده است. این عضو سابق شورای شهر در ادامه از کم‌توجهی سیاستگذاران به تسهیل ناوگان خودرو‌های هیبریدی و برقی انتقاد کرد و گفت: ترافیک و آلودگی هوا دو چالش اصلی شهر تهران هستند. در این شرایط لازم است که دولت همانند بسیاری از دیگر دولت‌ها واردات خودرو و اتوبوس‌های برقی و هیبریدی را تسهیل کند، به جای آنکه بر واردات آن عوارض وضع کند.

بنزین ارزان، مردم را خودروسوار کرد

خبرنگار دنیای اقتصاد راه‌حل گره ترافیکی تهران را از معاون حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران نیز جویا شد؛ با وجود این تا زمان تنظیم این گزارش، پاسخی از این نهاد مدیریت شهری دریافت نشد.

البته محسن هرمزی معاون حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران در نشست خبری که در هفته پایانی سال ۱۴۰۳ برگزار شد؛ به تشریح اقدامات شهرداری در حوزه تکمیل حمل ونقل عمومی پرداخت و گفت: ارزانی و راحتی عامل افزایش تردد خودرو‌های شخصی در شهر تهران و در نتیجه ترافیک است.

وی در ادامه در تشریح اقدامات شهرداری درباره بهبود حمل و نقل عمومی نیز گفت: شهرداری در راستای وعده‌های خود به شهروندان تهرانی اقدامات ویژه‌ای را در زمینه توسعه حمل ونقل عمومی اجرایی کرد. در سال جاری ۳۹ کیلومتر خط جدید مترو در تهران کشیده شد، ۱۸ ایستگاه و ۲۰ ورودی جدید مترو تکمیل شد و به این ترتیب دارایی‌های شرکت مترو تهران با در نظر گرفتن افتتاح ایستگاه میدان خراسان، به ۳۰۸ کیلومتر خط افتتاح شده و ۱۶۰ ایستگاه رسید.

شهرداری تهران وعده داده بود که خطوط هفت گانه مترو تا پایان امسال تکمیل شود؛ با وجود این شهادت رئیس جمهور و پایان کار دولت سیزدهم باعث شد تا تامین مالی از محل فروش اوراق با وقفه سه ماهه مواجه شود و به این ترتیب کار تکمیل خطوط ۶ و ۷ مترو تهران نیز سه ماه به تعویق بیفتد و وعده می‌دهیم چند ایستگاه باقی مانده در خطوط ۶ و ۷ نیز تا پایان خرداد ۱۴۰۴ به بهره برداری برسند. هرمزی درباره احداث خطوط جدید نیز گفت: کار حفاری خط ۱۰ در حال انجام است، با تکمیل سه خط ۸، ۹ و ۱۰، ۱۴۰کیلومتر به خطوط مترو شهر تهران اضافه می‌شود.

هرمزی درباره وضعیت سامانه اتوبوسرانی نیز گفت: زمانی که مدیریت شهری جدید کار خود را آغاز کرد، شهر تهران ۱۸۷۶ اتوبوس داشت که از این تعداد ۸۶۰ اتوبوس فعال و مابقی فرسوده بود؛ با توجه به خرید اتوبوس و نوسازی انجام شده تعداد اتوبوس‌های فعال شهر تهران به ۳ هزار و ۸۵۰ مورد رسیده است. رشد ۲۵۰ درصدی در نوسازی ناوگان اتوبوسرانی شهر تهران دستاورد دوره فعلی مدیریت شهری تهران بوده است. همچنین شهرداری تهران با هدف کاهش آلودگی، طرح تراموا یا همان اتوبوس برقی و تاکسی برقی را نیز در سال ۱۴۰۳ آغاز کرد و در سال آینده شاهد گسترش استفاده از این خودرو‌های عمومی در شهر تهران خواهیم بود.

منبع: دنیای اقتصاد