به گزارش اقتصادنیوز، توسل به جغرافیا  به‌عنوان پل اقتصادی میان آسیا و اروپا برای عراق، مفهومی جدیدی نیست. در دهه 1980، این کشور ایده «کانال خشک» را مطرح کرد که به‌عنوان یک مرکز ترانزیتی تجاری برای اتصال چندین منطقه جهان عمل می‌کرد.

اما جنگ‌ها، اشغال نظامی خارجی، بی‌ثباتی سیاسی و چالش‌های به‌وجودآمده از سوی آنچه که به‌عنوان گروه تروریستی داعش شناخته می‌شود، این طرح‌ها را به تعویق انداخت. امروز، اما عراق در پی آن است که خود را به‌عنوان یک مرکز ژئواکونومیک بین شرق و غرب معرفی کرده و از طریق «جاده توسعه»، پروژه بزرگ و جاه‌طلبانه برای ایجاد یک کریدور تجاری مهم امارات متحده عرب ، قطر، عراق، ترکیه و اتحادیه اروپا را به هم متصل کند.

مرحله سوم و نهایی این پروژه قرار است تا سال 2050 تکمیل شود، در حالی که مراحل اول و دوم طبق برنامه‌ریزی، به ترتیب در سال‌های 2028 و 2033 به پایان خواهند رسید. موسسه مطالعاتی عرب واشنگتن دی سی یادداشتی در این باره منتشر کرده و اقتصادنیوز آن را در دو بخش ترجمه کرده که بخش نخست با تیتر «معمای مانور ترکیه در عراق؛ بغداد برای جذب عربستان، امارات و قطر پیشقدم شد/ نقشه آنکارا برای دور زدن آمریکا» منتشر شد و بخش دوم و نهایی آن در ادامه آمده است.

تأثیر پروژه جاده توسعه بر کویت

با این حال، تاثیر پروژه جاده توسعه بر کویت می‌تواند به دلیل اختلافات عراق و این بازیگر بر سر مرز دریایی پیچیده شود. اختلافات حل نشده دو کشور در خصوص گذرگاه آبی استراتژیک خور عبدالله، که شبه‌جزیره الفاو در عراق را از جزایر واربه و بوبیان کویت جدا می‌کند، همچنان موضوعی است که پیامدهای جدی برای پروژه جاده توسعه خواهد داشت.

اگرچه توافق دوجانبه‌ای در سال ۲۰۱۲ شرایط حقوق ناوبری در این کانال را تعیین کرد، اما دیوان عالی فدرال عراق آن را غیرقانونی اعلام کرد به این دلیل که این توافق از حمایت دو سوم اعضای شورای نمایندگان عراق برخوردار نبوده است. تصمیم قضائی ۲۰۲۳ تبعات گسترده‌ای برای روابط دوجانبه دارد که آینده توسعه بندر الفاو بزرگ (GFP) را نیز تحت سؤال قرار می‌دهد.

جاده توسعه می‌تواند برای سیاست‌گذاران کویتی نگرانی‌هایی ایجاد کند چرا که بندر الفاو بزرگ در رقابت با پروژه بندر مبارک کبیر، که در جزیره بوبیان کویت ساخته می‌شود، قرار دارد. ساخت بندر کویتی باعث اختلافاتی میان بغداد و کویت شد. مقامات عراقی آن را تهدیدی برای موفقیت بندر الفاو بزرگ می‌بینند. این تحولات می‌تواند موجب بروز درگیری جدیدی میان دو کشور شود که تبعات منفی برای تمام خلیج فارس خواهد داشت. بنابراین، سیاست‌گذاران عراقی و همتایان آن‌ها در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس باید به طور جدی نگرانی‌های کویتی‌ها را در مورد بندر الفاو بزرگ مدنظر قرار دهند.

این امر می‌تواند با ایجاد یک «مرکز تجاری آزاد دریایی بزرگ» با مشارکت کویت انجام شود که در آن دو بندر به جای رقابت، مکمل یکدیگر خواهند بود. در شرایط ایده‌آل، منافع امنیت اقتصادی عراق و کویت می‌تواند محرک خوبی برای حل اختلافات دریایی میان دو کشور باشد.

پشت پرده هراس قاهره از مانور عراق

تصور اینکه مصر پروژه جاده توسعه را به طور مثبت ببیند دشوار است. این گذرگاه جدید یوراسیا از طریق عراق و ترکیه به عنوان یک جایگزین برای گذرگاه کانال سوئز مطرح می‌شود، که مدت‌ها یکی از منابع عمده درآمد ارزی مصر بوده است. علاوه بر مشکل ناامنی دریای سرخ ناشی از حملات دریایی حوثی‌ها که از پاییز ۲۰۲۳ آغاز شده، جغرافیا به وضوح نشان می‌دهد که جاده توسعه مزایای خاصی نسبت به کانال سوئز دارد.

تجارت چین به اروپا از طریق جاده توسعه می‌تواند تا ۱۵ روز کوتاه‌تر از مسیر کانال سوئز باشد. به همین ترتیب، کریدور خاورمیانه‌ای آمریکا که مصر در آن دخالتی ندارد، نیز نگرانی عمده‌ای برای قاهره ایجاد کرده چرا که این پروژه بزرگ اتصالی کانال سوئز را دور می‌زند.

به همین ترتیب، با پیش‌بینی رشد سالانه ۱۰ تا ۱۵ درصدی تجارت بین‌المللی از طریق خاورمیانه، هنوز مشخص نیست که چقدر از درآمد جاده توسعه از مصر کم خواهد کرد. این امکان وجود دارد که پروژه این رشد پیش‌بینی‌شده در تجارت جهانی جذب شود. حداقل این نتیجه‌ای است که یک نماینده از شرکت ایتالیایی Progetti Europa and Global، که در مطالعه امکان‌سنجی پروژه جاده توسعه شرکت داشته، به آن رسیده است.

نگاه ایران به کریدور جاده توسعه

به ادعای ناظران، دیدگاه ایران نسبت به این پروژه پیچیده است، اما به طور کلی پروژه جاده توسعه ممکن است تهران را نگران کند. در پس‌زمینه سقوط دولت سوریه به دست ائتلاف رهبران هیئت تحریرالشام (HTS)، توازن قدرت در شام به گونه‌ای تغییر کرده و موقعیت ایران در این منطقه را تحت تاثیر قرار داده است.

ترکیه و اسرائیل دو کشور منطقه‌ای هستند که بیشترین تلاش را برای پر کردن خلا ناشی از کاهش نفوذ ایران و روسیه در سوریه پس از برکناری بشار اسد انجام داده‌اند. اگر جاده توسعه عراق را بیشتر به مدار آنکارا نزدیک کند، رقابت “همکاری‌گرایانه” ایران و ترکیه می‌تواند به شیوه‌های پویاتری در بغداد خود را نشان دهد. با توجه به اینکه ایران حضور خود در عراق را برای منافع سیاست خارجی خود حیاتی می‌داند، احتمالاً «محدوده نفوذ ترکیه و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس» که شامل عراق می‌شود، برای تهران چشم‌انداز نگران‌کننده‌ای است.

مقامات ایرانی می‌خواهند که بنادر خود در خلیج فارس -بندر عباس، بندر امام خمینی و چابهار- به مراکز مهمی برای ارتباطات اقتصادی بیشتر میان شرق دور، خاورمیانه و غرب تبدیل شوند. علیرغم تحریم‌های شدید غرب که توان ایران را برای تبدیل شدن به یک پلتفرم برای تجارت بین‌منطقه‌ای محدود کرده، چندین کشور در همسایگی از بنادر ایران برای تجارت استفاده کرده‌اند.

در این زمینه، تهران نگران است که بندر الفاو بزرگ ارزش بنادر ایرانی را تحت تاثیر قرار دهد. با توجه به اینکه بنادر ایرانی در حال حاضر دسترسی مستقیم ترکیه به خلیج فارس را فراهم می‌کنند، بندر الفاو بزرگ می‌تواند معادله را تغییر داده و موقعیت ایران را به عنوان یک کشور ترانزیتی در این آب‌ها متاثر سازد.

هنگام تحلیل منافع تهران در آینده این پروژه عراقی-ترکی، باید دقت کرد که احتمال دارد ایران از این پروژه و ثروتی که به همراه خواهد آورد، بهره‌مند شود. با ادامه فشار دولت دوم ترامپ بر ایران از طریق تحریم‌های اقتصادی، عراق موفق‌تر می‌تواند مزایای زیادی برای ایران به همراه داشته باشد. همچنین باید در نظر داشت که تجارت مربوط به آسیا که به شبکه‌های جاده‌ای و ریلی عراق و بندر فارو وابسته است، به تنگه هرمز متکی است، که این به ایران اهرمی می‌دهد که ممکن است سهمی از پروژه جاده توسعه را برای خود تضمین کند.

علاوه بر این، با توجه به اینکه پروژه آی مک به‌طور قابل توجهی تحت تأثیر تمایل واشنگتن برای مقابله با ظهور چین و ترویج نرمال‌سازی روابط سعودی-اسرائیل است، ایران احتمالاً از هر کریدور موفقی که رقابتی برای ای مک باشد، استقبال خواهد کرد.

جاده توسعه و پیامدهای رقابت‌های کریدوری چین و امریکا

مانند دیگر کشورهای عربی، عراق سعی دارد موقعیت ژئوپولیتیکی متعادلی بین ایالات متحده و چین حفظ کند. در این دوره از رقابت‌های قدرت‌های بزرگ، مقامات عراقی باید تعادل‌ها را حفظ کرده تا روابط سودمندی با واشنگتن و پکن برقرار کنند. تاکنون، واشنگتن هیچ موضع رسمی در قبال پروژه جاده توسعه اتخاذ نکرده است. با این حال، نقش چین احتمالاً دیدگاه ایالات متحده در خصوص این کریدور را شکل خواهد داد.

اگرچه چین تاکنون اقدامات زیادی در خصوص پروژه جاده توسعه انجام نداده است، اما لفاظی‌های پکن تأکید می‌کند که کریدور عراقی-ترکی در حال تکمیل ابتکار کمربند و جاده (BRI) است. این نشان می‌دهد که پکن احتمالاً انگیزه زیادی برای سرمایه‌گذاری در کریدور عراقی-ترکی در آینده خواهد داشت. در حقیقت، صحبت‌های مقامات چینی در مورد تکمیل پروژه جاده توسعه و کمربند و جاده مبتنی بر واقعیت است.

با اتصال جنوب غربی چین به بندر گوادر از طریق کریدور اقتصادی چین-پاکستان در این کمربند، چین از انتقال کالاهای خود از بندر اصلی پاکستان به بصره و از آنجا از طریق عراق، ترکیه و اتحادیه اروپا بهره‌مند خواهد شد. دولت بایدن با شوق از کریدور خاورمیانه به‌عنوان جایگزینی برای کمربند و جاده و راهی برای تقویت ظرفیت هند به‌منظور مقابله با چین حمایت کرده است. با توجه به اینکه احتمالاً دولت ترامپ همچنان مصمم است فشار بیشتری بر متحدان و شرکای ایالات متحده برای دوری از چین وارد کند، مقامات عراقی باید در نظر بگیرند که کاخ سفید پروژه جاده توسعه را در چارچوب رقابت ژئوپولیتیکی واشنگتن و پکن چگونه ارزیابی خواهد کرد.

با این حال، احتمال اینکه ایالات متحده پروژه جاده توسعه را به‌عنوان مفید برای منافع ملی خود ببیند، نباید نادیده گرفته شود. در زمانی که نگرانی‌های اصلی واشنگتن در مورد عراق مقابله با داعش و نفوذ ایران و حفاظت از منافع کردهاست، مقامات آمریکایی ممکن است موفقیت این پروژه را به‌عنوان پیشرفتی در راستای منافع اقتصادی و امنیتی بلندمدت ایالات متحده در عراق ببینند. در عین حال، منطقه دریای سرخ احتمالاً در آینده نزدیک همچنان بی‌ثبات باقی خواهد ماند، زیرا سرنوشت آتش‌بس غزه متغیری نامعلوم در معادله است. اگر اسرائیل جنگ نسل‌کشی خود علیه غزه را از سر بگیرد، که یک سناریو محتمل (اگر نه حتمی) است، حوثی‌ها اعلام کرده‌اند که حملات دریایی خود را از سر خواهند گرفت. بنابراین، ظهور مسیرهای جدید و جایگزین تجاری می‌تواند منافع بسیاری از کشورها، از جمله ایالات متحده، را تأمین کند.

همانطور که در سیاست‌های تجاری دولت ترامپ با کانادا، چین و مکزیک مشاهده می‌شود، کاخ سفید به نظر می‌رسد که باور دارد خودکفایی بیشتر به منافع اقتصادی آمریکا خدمت خواهد کرد. اما رهبری در بغداد رویکردی کاملاً متفاوت اتخاذ کرده است و زیرساخت‌ها و اتصال‌های لجستیکی بیشتر بین کشورهای مختلف را به عنوان دروازه‌ای برای دستیابی به رفاه بیشتر، ثبات سیاسی و امنیت می‌بیند.

با استفاده از جغرافیا و مرزهای بین‌المللی خود، عراق پروژه «جاده توسعه» را فرصتی ارزشمند می‌داند تا تبدیل به یک بازیگر تأثیرگذارتر در نظم ژئوپولیتیکی و ژئو-اقتصادی جهانی شود. از میان چالش‌های متعدد بین‌المللی که بغداد در پیش دارد، یکی از برجسته‌ترین آن‌ها این خواهد بود که اطمینان حاصل کند کشورهایی مانند کویت و ایران مشارکت کافی داشته باشند تا از موانع‌گذاری بر سر راه این پروژه که ممکن است به یک کانال اصلی برای تجارت جهانی تبدیل شود، جلوگیری کنند.